sábado, 22 de fevereiro de 2025

 


         LINGUA KOBVERDIONE

Intruduson

 

N ka linguista i N ka ten pretenson de kre skuti ma ken sabe d’es asunte ke baze na stude sientifik na akademia. N kre somente prisinta reflekson ke N ten fete a partir du ke N ten alide sobre língua, sobre fala i si ralason má identidade nasional e furmason de nha kunvikson nun tentativa de utxa un splikason i un afirmason pa noz identidade de pove afrikone de Kobeverde. N kre fla tamé mó mi N ka kontra Linga Purtugez. Mi i kontra duminason de Lingua Purtugez riba de Lingua Kobverdione. Pur ultme N ta pinsa pamode tude ker kobverdione ke ta vivê na Merka ma na Europa tem direite de fla kalé ki língua kar kre pa ser língua ufisial de Kobverde. N ta spira mo tude kenha ke sabe maz di ki mi ta tma trabodje de kurigime tude aznera ke N ta fla na ez skuson.

Pamode ke N dsidi skribe na língua de Kobverde? Na língua Wolof de Sinigal tem un pruverbe ke ta fla mas o menes asin: abisme entre fla i faze i imensurável. Ez pruverbe ta aplika ben na koze de skuson sobre indispensabilidade de nu pasa ta uza noz língua na tude dominiu de kumnikason skrite. Nu ta skuti tude na língua Purtugez i entretonte abisme ta bá ta prufunda te ke ta ser inpusivel faze. Moda Cheikh Anta Diop fla na roda de kunbersa ma studante de École normale de Germaine-Legoff de Thiès na Sinigal, Vous pouvez comparer la langue à une dague ou à toute autre arme tranchante, elle a besoin d’être aiguisée et on ne l’aiguise qu’en l’utilisant ; une langue dont on ne sert pas finit par se rouiller à l’instar d’un coutelas abandonné pendant trop longtemps dans un coin de la cuisine. Et lorsque les Blancs ont conquis notre pays, ils l’on entièrement administré dans leur langue. Ils voulaient que seul le français permette aux Sénégalais de se réaliser socialement, d’avoir tout simplement de quoi vivre et faire vivre leurs familles. Rendues inutiles, nos langues ont été négligées. Cela ne signifie nullement qu’elles étaient ou qu’elles sont aujourd’hui encore foncièrement inaptes à exprimer nos pensées et nos sentiments. Asin, fui pur ise N dsidi fazê in vez de fka só ta fla.

Introduson pa ez reflexon ta inklui un doz puema kome izenple du ke noz linga i capaz de sprimi.

“Kónde lienaçon tava mandá na gente

“nô era tude lienóde

(sima kónde spirte mau tentrá num pessoa:

Ê el ta pensá pa bô

Falá pa bô

Agi pa bô

Já nê bô _ ê ote)”[1]

Osvaldo Osório

SILÊNCIO

O silêncio é um dos argumentos mais difíceis de se rebater”. Dalai Lama

Gostaria de acreditar

Que a minha vida começou com Marina e Fernando,

Que não houve violências pelo caminho,

Que não houve filhos só de mães

Que fugiram da desonra na emigração em terra longe.

Que morreram de solidão e de vergonha,

Longe das sepulturas dos seus ancestrais.

Gostaria de acreditar

Que não houve escravos nem esclavagistas, nem negociantes nem barcos nem quintais de escravos. Nem boçais e nem ladinos.

Gostaria de acreditar

Que não houve fomes e que as mortandades são construções intelectuais de historiadores.

Que não houve violenta repressão contra os que quiseram fugir em busca de salvação.

Gostaria de acreditar

Que não houve violência e somos todos descendentes dos santos e arcanjos.

Gostaria de acreditar

Que saímos todos do seio de Maria e a Ele voltaremos para gozo eterno.

Gostaria de acreditar

Que não houve colonialismo,

Que não houve indigenato,

Que não houve tortura,

Que PIDE e guerra colonial não passaram de devaneios de mentes insanas.

Há muito que perdoei, mas o dever de memória impede o esquecimento

Por todos a quem foi negada a oportunidade do perdão.

Que o silêncio dos mortos seja argumento

Para acreditar que um mundo

Algures nascerá para aqueles a quem foi negado o direito de viver.

CARPE DIEM!

Praia 07/06/2018

« kal ke povu ki al podé lenbra si futur si al ta skesi si pasadu »

« qu’el peuple pourra jamais se souvenir de son futur, s’il oublie son passé » p. 299

In Un Tombeau pour Kinne Gájoo

 

 

Pa tude afrikone prete ken fui trode de si tera a forsa pa ser bindide pa ez munde fora. Pa tude aker ke murê na kaminhe d’Europa, d’Arábia, d’Azia má de Merka de Sul a Norte. Pa tude ken ke fui ratirode si identidade na prusese de duminason inpirialista de Merka, Afrika i Azia.

 

Cada língua é uma realidade constituída coletivamente e é no seio de uma comunidade que se torna disponível para o uso individual, como instrumento de coesão, identificação, comunicação e expressividade criadora (Declaração Universal dos Direitos Linguísticos, 1996, artº 7º, 1.).

We are beings of language. Cultures, ideas, feelings and even aspirations for a better world come to us first and foremost in a specific language, with specific words. These languages convey values and visions of the world that enrich humanity. Giving value to these languages opens up the range of possible futures, and strengthens the energy needed to achieve them (Irina Bokova, Director-General of UNESCO, on the occasion of International Mother Language Day, 21 February 2017).

Tout ce que conçoit l’esprit humain peut être exprimé  par n’importe quelle langue humaine. Seules nos propres limites intellectuelles peuvent nous empêcher d’exprimer une idée, ce n’est jamais la langue elle-même (Cheikh Anta Diop in Un tombeau pour Kinne Gaajo Pg. 127-128)

BATUKU[2]

Di Kauberdianu Danbarà[i]

Nha flan Nha Dunda, kusê kê batuku,

Nha xina mininu kusa kê ka sabê,

Nha fidju, batuku N ka sê kusê:

Nu nasi nu atxal,

Nu ta mori nu ta dexal ;

E lonji sima Séu,

Fundu sima mar,

Rixu sima rotxa:

Ê usu’l terá, sabi noz gentis.

Mosias na tereru,

Tornu finkadu txabeta rapikadu;

Korpu alem ta bai,

N ta bai: aima ki txomam;

Ntera dúzia dúzia na labada

Mortadjadu sem sem na pedra’l sistensia,

Bendedu mil mil na Sul-a-Baxu,

Kemadu na laba di “burkan”:

Korpu ta matadu aima ta fika:

Aima ê forsa di batuku;

Na butuperiu’l fomi,

Na sabi’l teremoti,

Na sodadi’l fidju londji,

Batuku ê noz aima;

Xinti’l nha fidju,

Kenhe ki krenu krê batuku.

Batuku ê noz aima!

 

LINGA KABVERDIANE[3]

Nha Linga

Nha vida

Nha kretxeu

 

Sem bo

N ka ta vive

N ka ta sonhá

N ka ta ama

 

Ma bo mi é felix

Mi é tude

Mi é kabverdiane

 

Dora Pires

29 de Agosto de 2010

 

Noz língua i noz alma. Nu papial ke goste, nu stimal moda noz mai. Kinhe ke krene kre noz língua. Noz língua i noz alma.

Un autor ke N a de sita txeu bez i Steven PINKER[ii] ta fla u siginte sobre puder de língua kumun de un pove:

“A common language connects the members of a community into an information-sharing network with formidable collective powers.”[4] [Un lingua kumun ta liga menbruz di un kumunidade na un rede de troka de infurmason k’un puder kuletive furmidavel]

Lingua de kualker grupe umone i si primer presupozison de un identidade partikular, Lingua i primer forsa de resistênsia pa manutenson de un identidade uniku através di un kultura propriu. Lingua i tamé um instrumente i un faktor de resiliênsia ke ta parmiti un pove supurta tude dificuldade pa al subrivive de forma autonumu. I através de kumnikason nun língua spesifiku i particular ke un pove moda kobverdione fui kapaz de ultrapassa 500 one deboxe de un regime kulunial karakterizode pa si desumanidade. Nu udja mo kobverdione fui kapaz de razisti a tude fome ke parkure si primer 500 one de existensia. Kobverdione spadja pa munde anter ma nunca al ka pirde si identidade pur kauza de si língua. Ser kapaz de papia na un língua de noz prope, difirente de língua de kulunizador fui sempre un ilimente inpurtante pa manutenson de noz insubmison i razistensia.

Apizar de tude raziliensia língua kobverdione pude sufre grave diskarakterizason e dzaparse se ka for tmode midida urgente. Parseme mo jente ke ten guvirnode ez paiz desde si independensia na 1975 ti gosi ka ten interese pa dfindé língua kobverdione. Poke a poke língua kobverdione ta ta ser falode kada vez maz moda purtugez dentre de Kobverde. Apizar de tude dskurse de indipendensia, noz língua materne ta kada vez maz suburdinode dbox de língua purtugez. Ten poke tenpe Asenbleia Nasiunal de Kobverde skuti i vuta un pruposta de lei ta deklara purtugez kome patrimóniu imatirial de Kobverde na mumente en ke nu ten ainda na Konstituisau de Kobeverde mo língua purtugez ki língua ufusial. Un asusiasau pa dfeza de língua materne fui kriode ten poke tenpe i na si statute i ta fla mo ta dfinde paridade de kobvirdione ma purtugez. Na nha mode de ver paridade ta rafursa purtugez i ta mata kobverdione.

Manera maz seguru de domina un povo i distrui i substituil si língua pa língua de duminador. Nu luta kontra tude kasta de asimilasau ke neokolunialixmu i eliti neokolunial di Kobverde kre pone riba noz kabesa.

Pa da fundamente a du ke N kaba de fla N ta sita Steven Pinker ora k’al ta fla:

“Languages are perpetuated by children who learn them. When linguists see a language spoken only by adults, they know it is doomed. By this reasoning, they warn on an impending tragedy in the history of humankind. …”[5] [Lingua ta parpituode pamode kriansa ta prindel de pnikin i ar ta papial. Ora ke linguista ta udja un língua papiode só pur adulte djar sabé mó kel língua la sta kundinode]

PINKER ta fla tamé  mó língua ta dzaparsé divide a distruisau de abitat (mei-anbiente) de psoasz ke ta papial, má tamé pur jenosidiu, asimilasau fursode i idukasau asimilatoriu, submirson demografiku e bunbardiamente de midia iletroniku, ke Krauss ta txma “gaz nirvoz o vinene kimiku, cultural”. Na Kobverde nu ten izenple de tilivizau purtugez ma braziler, skola de stode ma skola particular, greja, tilimovel digital ma prope administrasau de stode.

“… Languages disappear by the destruction of the habitats of their speakers, as well as by genocide, forced assimilation and assimilatory education, demographic submersion, and bombardment by electronic media, which Krauss[6] calls “cultural nerve gas”[7].

Nu rapara na Kobverde u ke ta pasa ke Televizao, media susial i prope skola ofisial o partiklar unde kun serte numere de alunes i fidje de dirijente pulitiku i ar sta destinode pa ben diriji noz terá. Ora ker ta studa nun skola pa unde i pruibide papia kobverdione ti na kuridor manha ar ka ta ben dfende língua nasional de ninhun manera. U ke ta passa na ez skola la ke pruibisau de alunes papia kobverdione foi kunsidrode pur Juze Luiz Tavares[8] nun si artige na jornal online “Santiago Magazine” kome un violason de un direite umone fundamental, al ta txmal un krime i al ta dzafia autoridade a tma un puzisau pa kaba ke un tal agrisau. Kobvirdion ta ta sufri un pruses ke liguista txmode de “diskriulizason” moda Bickerton ta flone. “However, in addition to internal change there is the contact-stimulated type of change known as decreolization. This can affect any creole which has remained in contact with its superstrate, as most have. Decreolization is well documented  for some English creoles (DeCamp 1971, Bickerton 1973a; 1975), but has been largely ignored in studies of other creoles. Valdman (1973) suggests that it is equally widespread among French varieties, and its presence in Cabo Verdiense and some other Portuguese creoles is quite apparent. The result of decreolization is to create a continuum of intermediate varieties between creole and superstrate. If this process is sufficiently long and intense, the continuum may be progres- sively eroded at its creole end. The result may be a synchronic state in which the most conservative variety recoverable is already considerably different from (and considerably closer to the superstrate than) the original creole; this is obvious in some cases, e.g., Trinidad, but may be less so elsewhere.” (Bickerton, 2016, p. 60)

Sê ke nu pudê fazé pa noz língua ka dzaparsê? PINKER ta done un ideia ke talvez nu mistê sigi:

“Aside from halting the more repressive social and political causes of cultural annihilation, we can forestall some linguistic extinctions by developing pedagogical materials, literature, and television in the indigenous language. Other extinctions can be mitigated by preserving grammars, lexicons, texts, and recorded speech samples with the help of archives and faculty positions for native speakers.”[9]

[Alen de para kar kauza pulitike i cultural de anikilasau mas raprisive, nu pudê tma algun midida pa ivita algun dzaparacimente de língua através de dezenvulvimente de material pidagojku, literatura i talavizau na língua de native de paiz. Ixtinsao pudê ser mitigode através de prezervasau de gramatika, lexikon, texte skrite, i amostra de deskurse gravode ku ajuda de arkives e puzisao na fakuldade razirvode pa falante native.]

Porkazu razon pa jente ten tonte antirese pa línguas i ka só un razau sientifiku. Klaru mo extinsau d’un língua i moda kima un bibliuteka de dukument storike. Ten mas razau inpurtante pa noz:

“As Krauss writes, any language is a supreme achievement of a uniquely human collective genius, as divine and endless a mystery as a living organism.”[10] [Moda Krauss ta skribê, qualquer língua i un kunkista supreme d’un jêniu kulective exkluzivamente umone, un mistériu tau divine i Infinite moda un urganizme vive.]

Pa tude kez razao apuntode mas pa riba pur PINKER nu kre luta pa afirmasau de língua kobverdione kome unike língua ofisial de Kobverde. Tal puzisau ka ta xklui pa purtuguez kontinua ta ser un língua de noz tamé, un sigunda língua ke ken kizer pude uza na tude dia.

(Prokura sitason de Tcholanadur sobre artizon di palavra)

Impurtansia de Lingua Maternu Nasiunal na Luta pa Indipendesia i Dezenvulvimente

Língua porkazu i un kistau fundamental ora ke nu ta papia de independênsia ma de deskolonizasau. N kre fla klore mo un ta pinsa mo PAICV ka fazé nada pa kunpri prumesa de luta na dumíniu de língua. Pude ser ke cabralistas ka ten side mutivode a antra na kistau de língua pamode Kabral papia poke sobre esse assunte durante si vida. Talvez Kabral, na si kualidade de pensador i ideolugu prinsipal de luta pa indipendênsia fui ka ter pudide profunda kistao linguistiku i, Si afirmasau ma midjor eransa ke Giné má Kobverde arda de Purtugal fui lingua purtugez ten side bastante uzode, numiadamente na Kobverde pa dfinde primazia de purtugez kome língua ufisial. A sigir un ta tinta mustra mo puzison de Kabral fui un pukode inkunplete na duminiu de lingaua e al fka un bukode suburdinode a un sertu manera de udja kiston linguistike propriu de akademia oropeu ke ta niga mo língua de Afrika i particularmente língua nove kriode pur kar populson ratirode a forsa de Afrika pa trabadja na ilhaz de Osione Atlantike ka ten kondison pa exprimi pinsamente abstrote i ka ten kondison pa ser skribide sem antes fazid un data de stude.

Porkasu “É de notar que a linguística política cabraliana foi, ironicamente, em parte, influenciada pelo discurso colonial. Cabral assumiu de forma pouco crítica algumas “verdades” da ciência colonial. A título de exemplo, Cabral reconheceu e empregou, de forma clara, termos linguísticos que em nada ajudavam para compreender a realidade linguística colonial. O termo dialecto crioulo foi amplamente usado não só por Cabral mas também nos discursos oficiais do PAIGC. Tal termo, no entanto, não só nega o estatuto de língua de pleno direito para o crioulo como também implica, ainda de forma subtil, uma hierarquia linguística, onde a língua colonial ocuparia o topo da mesma.”[11]

Un ote autor ke ta tinta aniliza linguística kabraliana i Abel Djassi Amadu. Nun artige publikode na Revista Novas Letras, órgau de Akadimia Kobverdione de Letra, nun númre dedikode a Amilcar Kabral, Djasi Amadu ta analiza un pikene texte ke Amilkar skribé konde al tinha 25 one i ta mustra manera que pensamente linguistike de Kabral ivului pa al liberta de tioria kulunial sobre língua kobverdione. Djasi Amadu ta skribe:

“Embora seja um texto relativamente curto, a quantidade e a qualidade do material teórico presente permite ao analista ter uma visão clara sobre o pensamento socioliguístico do jovem Cabral. Primeiro, Cabral, seguindo as pistas do pai, rejeita um velho mito linguístico da não escribilidade do crioulo. Pelo contrário, o jovem Cabral parecia inclinar-se perante a ideia de que uma escrita em crioulo seria o método ideal de tradução dos reais sentimentos do povo cabo-verdiano. Segundo, o facto de usar o termo dialeto para se referir à língua cabo-verdiana indica um certo aprisionamento perante o discurso colonial que insistia que o crioulo de Cabo Verde era tudo menos língua. Nos anos sessenta, no entanto, enquanto líder anticolonial Cabral abandonaria o termo para se referir ao crioulo cabo-verdiano. Por fim, também influenciado pelo discurso colonial, Cabral parecia aceitar a teoria superstratista da génese do crioulo. Uma vez mais, a partir dos anos sessenta, Cabral abandonaria essa perspetiva e passaria a adotar a teoria substratista, segundo a qual as línguas oeste-africanas influenciaram sobremaneira a origem e o desenvolvimento do crioulo de Cabo Verde.”[12]

Pur ultime N kre transkrive puzisau mas klore ke Amílkar tma sobre língua kobverdione ke fui na Riuniau de Kuadros Sobre de Desenvolvimente de Luta na Kobverde ke rializode na Dakar na 1963. Al ka era linguista i ka dibia ter tide mute tenpe pa studa assunte ma si splikasau ta mustra inpurtansia de língua na furmasau de identidade kobverdiane e na fundamentasau de si direite a autodeterminasau. Si puzisau exprisode ta kunkurda mo urigen de língua kobverdione ta bem de Afrika e mó al i un língua afrikone ora kel ta fla:

O cabo-verdiano distingue-se do oropeu pela sua cultura. Há um abismo entre o camponês de Santiago e o camponês português. O crioulo é uma das procuras de autonomia dos cabo-verdianos. Ele não é um português nem um tipo das ilhas, mas sim um elemento marcado pela presença africana. Era uma gente que tinha já a sua língua, mas para a realização do seu trabalho em comum criou uma língua – o crioulo. O cubano fala o espanhol, o americano o inglês, mas o cabo-verdiano, como o haitiano, criou o crioulo. Quer dizer que reagiu como se fosse um elemento autónomo ao criar o crioulo. Ele é diferente. É um povo que ten um caminho próprio a seguir e que criou uma personalidade própria. Neste facto encontra-se o direito do Cabo Verde a autodeterminar-se. (Amílcar Cabral na reunião de Quadros do PAIGC sobre a Luta em Cabo Verde na 1963)[13].

Na ez texte Kabral ta assumi un puzison klore sobre orijen i inpurtansia de lingua na kriason de identidade koverdiane i si direite de autodetirminason. Nu intonte, alguns one mas tarde Kabral ta prizinta un puzison kunserte ambiguidade. Nu sta bem prizinta doz sitason un bukode longe. Primer nu ta sita kze ke Kabral fla na Siminariu de Kuadre de PAIGC ke kuntse na Konakry na 1969, a partir de un edison fete na Praia na 2014 pur Fundason Amilkar Kabral ke title Pensar para Melhor Agir, Intervensões no Seminário de Quadros, 1969 de pajina 200 ti 202 tende pur titlu A Importância da Língua Portuguesa. A sigir nu ta transkrive u ki Cheikh Anta Diop skribe na si livre Nations Negres et Culture Volume II, publikode na Tirsera Edison na 1979 na sekuensia de un Primer Edison na 1954, de pajina 415 ti pajina 418 i ke ten pur title Nécessité de Développer les Langues Nationales.

Na ez si fala Kabral ta splika si puzisau sobre uze de língua maternu afrikone na skola e de skribe ker língua la. Kabral staba ta da fala pa un grande numre de militante kuadre de PAIGC, na grande maiuria kuadro de Giné-Bisau au kontrariu de fala kel daba na 1963 ki era essencialmente pa kudre de Kobverde. Tude kel fala fui dode na kriol de Gine ma nu ka ten transkrison urijinal de manera ke nu ten de uza verson en portugez prizintode na es edison. Kabral fla:

A Importância da Língua Portuguesa[14]

Combatamos tudo quanto seja oportunismo, mesmo na cultura. Por exemplo, há camaradas que pensam que, para ensinar na nossa terra, é fundamental ensinar em crioulo já. Outros pensam que é melhor ensinar em fula, em mandinga ou em balanta. Isso é muito agradável de ouvir, mas ainda não é possível. Como vamos escrever nessas línguas, agora? Quem conhece as suas fonéticas? Ainda não se sabe, por isso, é preciso estudá-las primeiro, mesmo o crioulo. Por exemplo, eu escrevo “n’ca na bai”, outro pode escrever “n’ka na bai”. Não pode ser assim. Para ensinar numa língua escrita, é preciso ter uma maneira certa de a escrever, para que todos a escrevam da mesma maneira.

Mas muitos camaradas, com sentido oportunista, querem ir para a frente com o crioulo. Nós vamos fazer isso, mas depois de estudarmos bem o crioulo. Agora, a nossa língua escrita é o português. Por isso, vale a pena aqui falar-se tanto o português como o crioulo. Não somos mais filhos da nossa terra pelo facto de falarmos crioulo. Mais filho da nossa terra é quem cumpre as leis e decisões do Partido, para servir bem o nosso povo. Ninguém deve ter complexo porque não sabe balanta, mandinga, papel, fula ou mancanha. Se souber, melhor, se não sabe, faz como puder para que os outros o entendam. Mas, se está a trabalhar bem no Partido, vai para a frente. Quem sabe mais majaco do que o traidor Joaquim Batican, mais fula do que o traidor Sene Sane, mais “dotorindades” dos fulas do que o traídor Tcherno Rachid, mais balanta do que o traidor Fuab? Tenos de ter a coragem de contar aos camaradas as coisas com clareza. Cultivemos os nossos valores, sim senhor, mas sem oportunismo.

Tenhamos um sentido real da nossa cultura. A língua portuguesa é uma das melhores coisas que os portugueses nos deixaram, porque a língua não é senão um instrumento para os homens se relacionarem uns com os outros, um meio para exprimirem as realidades da vida e do mundo. Assim como o homem inventou o rádio para falar à distância, o homem, desenvolvendo-se ao longo do tenpo, começou a falar pela necessidade de comunicar. E como a língua depende do ambiente em que se vive, cada povo criou a sua própria língua.

A língua é um instrumento que os homens criaram através do trabalho, da luta, para comunicarem uns com os outros. E isso deu-lhes uma grande força nova porque ninguém mais ficou fechado consigo mesmo. Homens, sociedades, povos, países e continentes passaram a comunicar uns com os outros. Que maravilha! A língua foi o primeiro meio de comunicação natural. Mas o mundo avançou muito, e nós não avançamos tanto. A nossa língua ficou ao nível daquele mundo a que chegámos e em que vivemos, enquanto a língua dos portugueses avançou bastante mais do que a nossa, podendo exprimir verdades concretas relativas, por exemplo, à ciência.

… Nós, Partido, se queremos levar para a frente o nosso povo, para escrevermos, para avançarmos nas ciências, a nossa língua escrita ten de ser o português, ainda durante muito tenpo. A única coisa que podemos agradecer aos portugueses é o facto de nos terem deixado a sua língua, depois de terem roubado tanto na nossa terra. Um dia, tendo estudado profundamente o crioulo e tendo definido todas as boas regras para a sua escrita, poderemos, então, passar a escrever o crioulo.

Ez puzison ke Kabral ta tma li na 1969 i au kontrariu de Declaração Universal dos Direitos Linguísticos, 1996 de UNESCO. Kabral era un dirijente bem informode de tude koza kel ta flaba de manera ke ez si fala dibe ser tmode kome un puzison refletide. Pude ser tamé mó al ta xatiode ke algun oportunista ke staba na sala i al kriz dal un rikode. Se ami N stives nakel mument junte ma el, quaz de sarteza N ta apoiaba i N ta kunkurdaba. Nu entanto atualmente, despoz de tude leitura ke N ten fete sobre de ez assunte, dja N k asta diakorde.

Ainda nenhum intilektual di PAICV ka tivi kuraji di fazi un análze kritiku di pensamentu di Kabral na duminiu di língua. Mi na nha opinion N ta fla mo N sta en dizakordu ku es fala ki N kaba di transkrive. Pude ser ki Kabral kria manda un rikode pa algun algen dena Partide. Mezme asin N ka ta atxa kurete junta na un mezme presupozison de opurtunista tude algen ki kre sinceramente poi si língua maternu pa frente de língua de duminador kulunialista. Na nha intendimente Kabral pudia ter skudjide ote riunion pa prizinta izenple de ker traidor kel minsiona na un fala sobre língua nasiunal en opuzison a língua de kulonu. Porkazu tame N k asta diakordu ku ker argumente i izenple teknike kal prisinta pamode ar ka ten un baze sientifike. Lingua i mute mas di ki un sinpliz instrumente de komunikason moda rádio. Aliaz, na si fala na riunion de kuadru de Kobverde na Dakar al tinha dode un splikason tutalmente diferente. Di kualker foma Kabral era un grande pinsador i ta parsen mo si tives vivid tenpe suficiente pa prufunda ez matéria i tiria prizintode el dote manera.

N ta bem prizinta agora du ke Cheickh Anta Diop skribe sobre ez mesme matéria mute ones antes de fala de Kabral. Na nha antinder ez fala de Cheikh Anta Diop i ke dibe de ser orientason ke dibe ser sigide pur parte de Kobeverde ma Gine-Bisau.

Cheikh Anta Diop scribe:

Importância da Língua Nacional, Língua Materna

Agora N ta prizinta puzison de Cheikh Anta Diop

Nécessité de développer les langues nationales[15]

Cette nécessité apparait dès qu’on se soucie  de faire acquérir à l’Africain moyen une mentalité moderne (seule garantie d’adaptation ao monde technique) sans être obligé de passer par une expression étrangère (ce qui serait illusoire).

Loge li na esse kumese nu ta udja mo manera Cheikh Anta Diop ta kuluka problema i kunpletamente diferente de Amilkar Kabral. Kabral ta fla mo nu dibe de prinde purtugez drete pa nu ten antrada na munde teknike muderne au pose ke Cheikh Anta Diop ta da priuridade pa dizenvulvimente de noz lígua pamode al ta utxa mo siria iluzoriu passa primer pa un linga stanger. Na Kobverde se nu rapara drete ora ke nu ta antra na munde teknike muderne kuaze na ta bra stranger de nason de linga ke nu studa nel. Nu kuntinua ke Cheikh Anta Diop:

Il est plus efficace de développer une langue nationale que de cultiver artificiellement une langue étrangère ; un enseignement qui serait donné dans une langue maternelle permettrait d’éviter des années de retard dans l’acquisition de la connaissance. Très souvent l’expression étrangère est comme un revêtenent étanche qui empêche notre esprit d’accéder au contenu des mots qui est la réalité. Le développement de la réflexion fait alors place à celui de la mémoire. (N pude fla mo ese situason kuntse ke mi na skola inkluzive na Univirsidade. Na un izame de butanika prufsor izaminador parguntome pa klasifikason fiziunomike de arve N fka blukiode. Nu ka tinha dode ese materia i mi N ka tive ninhun ideia du ke pudia ser klsifikason fiziunomike dun arve. Prufsor kaba pur flome mo algen ke kria studa na univerdidade purtugez dibia antes prindé língua purtugez drete.Na nha upiniau ez problema ainda ta afita grandemente kapasidade de studantes de kobverde faze prugrese ora kar ta antra na universidade purtugez. Oras kar ta bai pa otes paiz pa studa na universidade ar i ubrigode a studa língua drete e ar ten de fazi texte de prufisiensia de linga. Já na Purtugal ar ka i obrigode a pruva prufisiensia linguistike i puri se ar ta ankuntra grande problema ke ta liba txeu der a rapruva na primer one.)

Le jour même où le jeune Africain entre à l’école, il a suffisamment de sens logique pour saisir le brin de réalité contenu dans l’expression : en point qui se déplace engendre une ligne. Cependant, puisqu’on a choisi de lui enseigner cette réalité dans une langue étrangère, il lui faudra attendre un minimum de 4 à 6 ans, au bout desquels il aura appris assez de vocabulaire et de grammaire, reçu, en un mot, un instrument d’acquisition de connaissance, pour qu’on puisse lui enseigner cette parcelle de réalité. (N pude ainda papia de nha experiensia na nha vida militar junte ma kulegas de Gine na stude de artilharia na un sentre de instruson na Rusia.)

On pourrait objecter la multiplicité des langues en Afrique Noire. On oublie alors que l’Afrique est un continent, au même titre que l’Europe, l’Asie, l’Amérique ; or, sur aucun de ceux-ci l’unité linguistique n’est réalisée ; pourquoi serait-il nécessaire qu’elle le fût en Afrique ? L’idée d’une langue africaine unique, parlée d’un bout à l’autre du continent, est inconcevable autant que l’est aujourd’hui celle d’une langue européenne unique.

En Europe, celui qui parle anglais, français et allemand n’éprouve aucune peine pour se faire comprendre en quelque point du continent où il se trouve ; on peut espérer aboutir à une situation analogue en Afrique Noire.

Si cette perspective n’est pas illusoire, peut-on, pour autant, déterminer les langues nationales de demain sans risque d’être contredis par les événements ? Certes non ; car cette détermination dépendrait de plusieurs facteurs dont une partie nous échappe aujourd’hui.

On pourrait penser que les langues européennes sont déjà devenue celles de la majorité dans les pays colonisés, et que vouloir revenir sur cette unité linguistique embryonnaire est une régression. Cette illusion est d’autant plus grave qu’elle est partagée par beaucoup d’intellectuels ; car, en dehors d’une minorité dans les villes, les langues européennes sont inconnues partout en Afrique, pour la simple raison que la paysannerie n’est pas scolarisée. Or, au rythme actuel de la scolarisation, il faudrait attendre un siècle pour que la campagne soit réellement touchée.

D’autre part les inconvénients qu’il y a à vouloir adopter une expression étrangère ne sont pas seulement d’ordre pratique mais culturel.

On ne saurait insister suffisamment sur le fait que l’impérialisme culturel est la vis de sécurité de l’impérialisme économique ; détruire les bases du premier c’est donc contribuer à la suppression du second.

On pourrait penser que l’évolution d’une langue est un phénomène naturel sur lequel il serait inefficace d’intervenir. Une telle conception est également erronée ; elle est dangereuse aussi car, étant donné que le ressort de l’évolution « naturelle » est la mentalité populaire, cela reviendrait à condamner la langue à ne pouvoir exprimer que ce qui est du domaine de cette mentalité : en un mot cela revient à condamner la langue à demeurer concrète.

Lorsque la mentalité populaire a créé tout le fond de la langue, il est indispensable qu’un effort conscient soit appliqué à celle-ci pour l’élever au niveau de l’expression abstraite, intellectuelle, de la science et de la philosophie.

On pourrait croire que notre cas, vis-à-vis de l’Occident, est semblable à celui des Gaulois vis-à-vis de la Rome antique. La vie moderne, avec ce qu’elle comporte comme possibilités de développement individuel et collectif, offre plus de moyens de réagir qu’il ne pouvait en exister dans l’antiquité. Par conséquent les données du problème sont complètenent changées : ce dernier n’est plus le même, sa nature s’est modifiée.

On peut citer les Irlandais qui en étaient arrivés à oublier totalement leurs langue maternelle sous la colonisation anglaise et qui, pour les besoin de la cause, sont arrivés à la ressuciter à partir des bibliothèques.

La facilité avec laque lle nous renonçons, souvent, à notre culture ne s’explique que par notre ignorance de celle-ci, et non par une attitude progressiste adoptée en connaissance de cause.

Dpoz dese dimonstrason, Cheik  Anta Diop ta antra na splikason de forma ke nu pude dzenvulve noz lingua nasiunal pa al pasa de un sprison de konkrete pa passa pa nível de  xprison abstrote. Li nu ta para ez sitason i nu takunvda leitor a bá alé na fonte. De tude manera nu ka ta razisti a faze un pikene pasajen :

« Il s’agit d’introduire dans les langues africaines des concepts et des modes d’expression capables de rendre les idées scientifiques et philosophiques du monde moderne.

Une telle intégration de concepts et d’expressions équivaudra à l’introduction d’une nouvelle mentalité en Afrique, à la climatisation de la science et de la philosophie moderne au sol africain, par le seul moyen non-imaginaire. »

Cheik Anta Diop ta prizinta trez manera de faze ez introduson:

Primer manera i nu ba bska rakurse na língua de Ejipte antige, moda oropeu ba pska rakurse na latin ma na grege. Segunde manera i uza ker palavra o ixprison de origem ocidental ke dja sta totalmente intigrode na língua nsiunal afrikone i terser manera i splura pusibilidade ke noz prope língua ten.

Na noz koze de Kobverde nu ten dja serca de 95% de lexike de noz língua ki ta bem de purtugez o di otes língua oropeu o ki i razultode di un transformason lukal. Di tude manera nu dibe fla mo ka ta faze sintide pergunta manera ke ta flode “forsa de gravidade na balanta o na mandinga” pamode tude ta razumi a difinison de konseite. Primer bu ta difini konseite i dezpoz bu ta bzia un palavra ke ta razumi kel konseite. Se bu ka utxal na bu língua bu ta ba pskal na língua ke bu sta mas perte i ke pude ser purtugez o fransez o inglez nu kazu bu ka utxal ta ijipsiu moda pa olofe ke Diop ta demonstra mo i pusivel.

Ten mas un problema ke miste ser razolvido pa un dzenvolviment konplet de língua afrikone ma ke ker novu língua ke surgi na meie de grupes de afrikone prete trode a forsa de sis terá pa trabadja fursode na ilha de Atlantik ma na Merka de Norte, Sentral ma de Sul. Grande parte de stude daker língua la fui fete pa oropeu o pa afrikone furmode na skola de oropeu. Txeu der fui grande spisialista de língua de colonizador moda L. S. Senghor na Sinigal o noz grande filólugu Baltazar Lopes da Silva. Prublema sta na stude i priparason de gramátika pa anxna mniz na skola desde instruson primária. Noz língua ten side studode ke baz na kategoria  de gramatka daker língua unde ke ker spisialista studa e dzenvulve tude sis vida de prufsor i invistigador. Nu koz de olofe na Sinigal nu ten un autor ke ta procura razolve es problema de baze. Al ta fla u siginte:

« De fait, l'effort accompli a davantage été orienté vers la traduction des réalités du wolof et leur ajustenent aux catégories du français, ou du latin, selon la formation des auteurs, qu'à une description du système lui-même. En dépit de ces défauts de perspectives, ces travaux serviront cependant de point de repère aux nombreux chercheurs qui par la suite opéreront sur le terrain.

« En pratique aucune étude publiée depuis lors et quelle que fût sa qualité n'a à notre avis échappé à cette erreur de méthode. Les travaux les plus remarquables qui aient été commis sur le sujet par L. Hamburger 1, M. Delafosse 2, L. Senghor 3, C. Anta Diop 4 et même ceux de D. Gamble 5 ou de Miss Ward 6 demeurent sous l'emprise de la Grammaire traditionnelle. Elles ont continué à habiller les réalités de la langue à travers les catégories du français ou de l'anglais. »[16]

Na koze de Kobeverde ez situason i agravode pur falta de stude de língua africone mai di kobverdione. Anton Karrera dja tinha txmode atenson pa necesidad de studa un doz língua afrikone de ker pov ke furnise mas gente pa puvuament de Kobverd. Sen ez stude i sen un stude de diskrison de língua de Kobverde a partir de si prop realidad i relidad de língua afrikone urijinal ke mesma inpurtansia ke i dode a purtugez, nu ka ta kunsigi autunomiza i dzenvolvi noz língua. Na pratka nu ten tendensia pa aprusima de língua purtugez na auzênsia de ensine de kobverdione na skola a partir de si prop gramatka.

Enkuadramente

Agora N ta passa ta stablise alguns presupozisons ke ta gia ez pikena kontribuisau pa diskusau de prublematika de língua kobverdione na noz tera.

Primer presupozison: Na nha ponte de vizta nu dibe para de fala dun kriol de Kobverde. Lingua kobverdione i un língua afrikone kun base lexical purtugez. Desde si furmasau si base lexical purtugez ten binde ta ser kada vez mas rafursode pur diverse razon ke nu ta ben pude papia del mas tarde. Ma oje, si urigen afrikone, si strutura gramatical afrikone pude ser kunpruvode  sin ninhun duvida. Dezignasau de “Kriol” ten un kunutasau pejurative i de subalternizasau. Maz ainda al ka ta sprisa verdader origen de noz lingua nen papel de noz antepasode afrikone na si furmasau. Nu intonde N dibé di fla mó nha pozison i ka kel sigid pa linguista de skola orupeu. Ote palavra ke ta pruvukome un serte inkomde i kriolizason. Ta parsi mo afrikone na kuntakte fursode ma orupeu al ta dxa de ser africone pal vra Kriol. Sera anton ke Katalon ta ser un pove kriol derivode de kastilhone ?

Sigunde presupozison: Ta diriva de primer presupozison mo língua kobverdione ka e un dialet de purtugez. Al ka e un dialet de purtugez pamode al ka foi kriode pa jente falante de purtugez e pamode si strutura gramatical i ka de purtugez. S’al fose un dialete de purtugez si gramatika tinha de ten txeu koza komun ke gramatika purtuguez moda tude dialet de latin ke da tude língua latinu ten ma latin. Lingua kobverdione ka un língua novulatinu pamode al ben de língua de afrikone ke puvua Kobverde na inisiu i ke era de língua bantu moda ulofe, mandinga i fula. Ker língua bantu pur si vez sta ligode ma lingua de Ejipte de periude faraoniku moda foi dimonstrode pur Cheik Anta Diop na si livre “Nations Nègres et Cultures I e II”[1]

Terser presupozison: língua kobverdione furma na txon de Kobverde. Tioria mo noz língua fui trazide de fora ta inplika mo afrikone ka era kapaz de kria un língua nove a partir de si pasode linguistike. Lingua prinsipal de Afrika afora kez introduson derivode de kunkista arabe ma oropeu ten un antepasode istorike komun ar i tude disendente de língua de Ejipte antige. Stude muderne de furmasau de língua fete pur Steven Pinker ta done razon . Esse mesmu konkuson i asumide pur Bart JACOBS

Kuarte presupozison: na ta prukura skribe ke uze de alfabet kobverdion. De vez en kuande nu pude fji un kzinha. Na noz skrita nu ka ta preocupa mute ke variante. Asin sempre kun palavra uzode na Santioge o na Santanton ta parseme maz kapaz de exprisa u kun kre fla N ta uzal sin prublema. N ka ta uza mute asente. N ta skribe sem asente de pruposte pa ka inpoi un sutake o un prununsia. Afinal ubjetive de leitura i antinde texte i não de pronunsial. Pur exenple na Ejipte antige ar ka ta skribiba vugal. Pur exemple se N skribe BRGD nun kontexte de gradesimente kuaze de sarteza kenha ke ta ta le ta antinde OBRIGODE se for un falante de Bubista, OBRIGADE o OBRIGADA se for de Santanton/Sonvisente o OBRIGADU se for de Santioge. Se for un leitor de Bubista al ta le “obrigode” se for de Santiagu al ta ale “obrigadu” se for de Santanton al pude le “brigad”. Intirese i leitor antinde i não fixa un pronunsia.

Agora ke djome fixa baliza un ta bem tinta splika amdjor.

Kze ki un língua kriol?

Pa mustra fundamente de noz afirmasau na Primer presupozison nu ta kumsa pur faze un ravizau de definisau de língua kriol. Nu ta kumsa pa udja se ke livre de Baltasar Lopes da Silva[2]O Dialecto Crioulo de Cabo Verde” ta fla. Rodrigo de Sá Nogueira i autor de Prologu di ez livre, unde al ta tinta de tude manera ma sin susese de nha ponte vizta pruva mo língua kobeverdione ka ta passa de un purtugez na boka de gente afrikone inkulte, ta fla u seguinte:

“… em Cabo Verde, a língua da Metrópole teve de sustentar forte luta com as línguas dos Negros. Dessa luta saiu o português vencedor, mas não incólume: os golpes que sofreu foram tais que ficou coberto de cicatrizes, tantas e tais, que à primeira vista se não reconhece a sua personalidade.

“A língua portuguesa não se conservou, no verdadeiro sentido da expressão, nas ilhas de Cabo Verde: ela metamorfoseou-se. Nos Açores é o mesmo português da Metrópole, com ligeiras escoriações; em Cabo Verde não é o mesmo português da Metrópole, mas um português cheio de lesões muito profundas, não só na sua fonética como na sua morfologia, na sua semântica e na sua sintaxe.

“A linguagem que se fala nos Açores continua a chamar-se, e com toda a propriedade, português; a que se fala em Cabo Verde já se não pode chamar, com propriedade, português: o nome que se lhe dá é crioulo.”[3]

Maz pa diante ez mezme pesoa Rodrigo de Sá Nogueira ta fla mo, “nos crioulos de Cabo Verde o que existe é fundamentalmente quase só o léxico: a fonética, a morfologia, a semântica e a sintaxe sofreram desvios e mutilações substanciais, certamente em grande parte de harmonia com os factos da língua ou línguas dos Negros e em grande parte pelo desinteresse, natural nas pessoas incultas, de procurar por sí a perfeição na aprendizagem da nova língua, o que sempre conduz à simplificação, tanto quanto a clareza o permite, das dificuldades dessa língua.”[4]

Na ez ponte ta ben un pergunta na nha kabesa: kenha ki tive de prinde língua dakel ote? Ta parseme mó diferensa de numre de falante era tan grande a favor de afrikone ke ta parseme mo foi kapataz i ke tive d’adapta. Ez ideia i apruvode pa Baltasar Lopes da Silva na ez si livre ora kal ta fla: “Assim, ao que me parece, o comando, no que interessa à vida histórica da linguagem destas ilhas, fugiu das mãos que inicialmente se teriam esforçado por a dirigir no sentido oropeu. Estando o reinol (puro, sem contaminações tropicais) em nítida minoria, foi o homem crioulo que teve a última palavra; e o reinol não teve outro remédio senão “aculturar-se” idiomaticamente.”[5]

Nu vulta pa prublema kulukode na Primer presupozison. Kual origen dez palavra kriol? Rodrigo de Sá Nogueira ta prizinta un numr de origen pusivel. Primer ten spanhol criollo, ki era aplikode a individu bronke niside na kulonia de Merka de Sul. Al ta ben talvez de criadoiro. Na purtugez al ta indika a partir de sitasau mo crioulo ta bem de criadouro. De tude manera ta parse mo palavra crioulo ta asosiode ma palavra criação u ke ta livome ta aseita mo crioulo na kulonia de Purtugal era aplikode a ker eskrove criode na kaza o nasside na kaza. A partir de purtugez ker ote língua kulunial tma es exprisau i pasa ta aplikal a prete nasid na kulonia e despoz a língua ke ker gente ta falaba.

Pa kumplita es ponte N ba spia se ke “Dicionário da Língua Portuguesa Contenporânea de Academia das Ciências de Lisboa”[6] ta fla:

Criol2 [kriól]. s. m. (De crioulo). Guin. Ling. Língua derivada do português falada na Guiné-Bissau.[7]

Despoz ten trez antrada pa palavra “crioulo” ma nu ta sita so doz:

Crioulo1, a [kriólu, a]. s. (De criar). 1. Indivíduo descendente de oropeus nascido nas antigas colónias, especialmente na América. 2. Desus. Indivíduo negro nascido na América, por oposição ao africano. 3. Bras. Indivíduo negro. 4. Bras. (RS). Indivíduo natural de qualquer parte do estado. 5. Region. (Minho). Criança de colo.

Crioulo3 [kriólu]. s. m. (De criar). Ling. Sistena linguístico resultante do contacto da língua de um povo colonizador com as línguas das populações autóctones, tornado língua materna de uma comunidade. O português, o espanhol, o francês, o inglês e o holandês deram origem a crioulos. Os crioulos de base portuguesa de Cabo Verde, Guiné-Bissau e S. Tomé. Literatura em crioulo.[8]

Na tude ez antrada relative a kriol ez disionariu ka ta papia de língua falode na Kobeverde. So al ta refiri a kriol de baze portugez de Kobeverde. Al ten un antrada ralative a “caboverdianismo” i mas doz relative a “cabo-verdiano” na pajna 611 ma al ka ta fla kal i ki língua ke ta falode na Kobeverde.

Nu geral akademia ocidental ta klasifika língua ke surji na mei de africone izulode na ilha o na plantason de cana o de algodau kome “kriol” i ta splika nasimente dez nove língua de mesma manera: “Língua gullah (Gullah language) é uma língua crioula de base inglesa, com fortes influências de línguas da África Ocidental e Central, falada pelos gullah, uma população afro-americana que vive nas Sea Islands e na região costeira dos estados norte-americanos da Carolina do Norte, Carolina do Sul, Geórgia e nordeste da Flórida. Wikipédia, Falado(a) emEstados Unidos, Família linguísticaLínguas crioulas

Bajan dialect is a unique language of Barbados. Its origin dates back to the times when slaves were brought to Barbados and forced to speak English. This language then became a way of communication among enslaved Africans, much to the disadvantage of their slave masters who had difficulty understanding what was being communicated. Bajan dialect is one of the most prevalent attributes that connect the people of Barbados to their African and English heritage.[9]

Pa linguista i otes studioso oropeu o ke prinde siensia na akademia oropeu, un língua kriol i un língua originode a partir de língua dun colonizador oropeu na kuntakte ma língua de skrove afrikone na kintas de plantason de ilhas de Atlantiku e Merka. Pur ise ar ta fala de kriol de baz purtugez o de baz fransez o de baz olandez o inglez. Nunka ar ka ta fla de baz olofe o de baz mandinga, etc.

Oje in dia nu sabe mo ez splikasau eurojenetiku ka ten prova sientifiku. Mas pa diante nu ta bem splika mo ki un novu língua ta furma na kontexte de isolamente i duminasau moda na tude ilha de atlantiku kuntse durante tenpe de kolonizasau e skravatura na interior de kez ilha de plantason de kana d’asukra o ote produte agrikula pa exportasau.

Furmasau de língua kobverdione

Agora nu ta passa pa Tercer presupozison. Manera ke noz língua furma na txon de Kobeverde? Li nu ta ben uza kuatre autor muderne de noz tenpe: un i un linguista kobverdione ote i un linguista merkon i tarser ma kuarte i doz storiador kobverdione. N ta kumsa ke storiador António Leão Correia e Silva pa dispoz N pasa pa linguista merkon Steven Pinker i linguista kobverdione Manuel Veiga i storiador kobverdione António Carreira.

“A História de Cabo Verde tem sido escrita, essencialmente, como um prolongamento da História de Portugal, sem qualquer mérito para a sociedade e o povo que acabou por surgir nas ilhas e que conduziu uma luta que teve o mérito de ter aberto vários caminhos que seriam, posteriormente, trilhados por comunidades de procedência semelhante. Cabo Verde foi pioneiro quando o donatário António da Noli foi capaz de planificar a engenharia que permitiu o povoamento com sucesso, no quadro da inserção das ilhas no comércio internacional nascente na bacia do Atlântico no Século XV. Cabo Verde esteve no centro da criação do primeiro mercado transnacional e transcontinental, na ocasião ligando as economias da Europa às da África Ocidental. Em Cabo Verde foi criada a primeira estrutura agrária escravocrata e o respetivo modo de produção. Inovou inserindo-se, de seguida no vasto mercado atlântico com base no comércio triangular Europa, África, América. Cabo Verde inovou criando uma sociedade de tipo novo no mundo. Inovou quando pela luta que conduziram com tenacidade, os escravos, afrodescendentes e escravos libertos por fuga ou alforria, acabaram por provocar a derrocada da sociedade escravocrata e a economia que a sustentava, libertando-se ainda antes da abolição da escravatura. E ainda, Last but not the least, os cabo-verdianos criaram uma cultura própria, específica, com sua língua, máxima expressão cultural de uma comunidade única”[1].

“Storia de Kobeverde ten side skrite esensialmente moda un prulungamente de storia de Purtugal sin ninhun mirisimente pa susiedade ma pove que nasi na Kobverde ke partisipasau de purtugez ma na si maioria pa pove afrikone. Ez pove ke nise na ilha de Kobverde faze un luta ke abri caminhe ke fui maz tarde uzode pur parte de otuz kumunidade ke nasi de mesme manera. Kobverde fui kanpion na ora ke Antonio da Noli faze plone ke tive susese pa puvuamente de Kobverde na kuadre de insersau dez noz ilha na kumersiu intarnasiunal na osione Atlantiku na seklu XV. Kobverde foi sentre de kriasau de primer merkode tranznasiunal i tranzkuntinental ta liga ikunumia de Europa ku kez de Afrika Osidental. Fui na Kobverde ke fui kriode primer strutura agrariu skravokrata ke si prope modu de prudusau. Dezpoz Kobverde inuva konde kel intra i spadja na merkode atlantiku ke baze na kumerse triangular Europa, Afrika, Merka. Na Kobverde foi kriode un susiadade de tipe nove na munde a partir de afrikone  fete kative. Na Kobverde grasa a luta de skrove, afrodisendente, negru libertode, susiedade skravokrata foi derubode e kel ikunumia ke ta sustentaba el tame. Pove de Kobeverde kunsigi liberta antes de abulisau ufisial de skravatura. I pur ultimu kobverdione kria si cultura de sel propi ku se língua ki e sprersau máxime de un kumunidade urijinal”.

Lingua i textemunhe vive de storia dun pove. Na mesme tenpe, storia ta axdone antinde kontexte e inquadramente de furmasau dun língua. I pur ise ki inpurtante nu studa ultime obra de Correia e Silva. Ta trata de stude mas risente sobre furmasau de pove kobverdione

“Correia e Silva, coloca o africano, negro, escravo, no lugar central, para explicar a formação social implantada nas ilhas, a par com outros atores que tiveram um papel relevante. Desde o início que o povoamento da ilha do Cabo Verde foi fundado na existência do escravo ou na possibilidade de ter acesso a mão de obra escrava para as necessidades da ilha e para revenda para outras margens do Atlântico. Toda a riqueza e a opulência relativa da Vila da Ribeira Grande de Santiago dos finais do século XV aos inícios do século XVII, cerca de 150 anos, baseia-se no escravo. É o que António Correia e Silva nos demonstra, com base em vasta documentação escrita, ao longo das mais de 500 páginas da obra que ora se apresenta ao público. Esta é a Tese central que vai ser demonstrada com exímia maestria e que o autor afirma, claramente, ser o objeto e a tese principal que vai defender, desde a introdução: a centralidade do camponês cabo-verdiano (escravo), no desmoronar do sistena de organização da agrikultura de Santiago e Fogo tendo por base a fazenda escravocrata mercantil.”[2]

[Koreia i Silva ta kuluka afrikone, negre, skrove, na un lugar sentral pa splika furmasau susial ke fui implantode na ez ilha, na mesme pe ma otes ator ke tive papel relevante. Desde principe povoamente de ilha de Kobverde fui baziode na izistensia de skrove o pusiblidade de ter asese a mau d’obre skrove, pa kubri nesisidade d’ilha ma pa ravenda na otes marjen d’Osione Atlantik. Tude rikeza ma opulência relative de  de Vila de Arbera Grande de santioge de final de séklu XV pa prinsipiu de seklu XVII, serka de 150 one, ta bazia na skrove. I ise ke Antone Koreia i Silva ta dimonstrone, ke base na un voste dukumentasau skrite, na mas de 500 pajina de ez obra ke ta ta prizinta. Esse i teze sentral ke al ta demonstra kun mistria fora de serie e k’al ta afirma claramente mo i si teze principal kal ta ta ba defende, desde introduson: centralidade de kanpunez kobverdione (skrove), na dezmurunamente de sistena de organizasau de agrikultura de Santioge ma Foge ke base na kintaz mercantil baziiode na skravatura.]

Prublema de nu diskubri kenha ki kria língua kobeverdione i de konde i ke língua kobverdione parce debi ser trabadjode de mesma manera kome Korea Silva faze na si obra. Afrikone skrove dibe de okupa un lugar sentral na es konstrusau.

Steven Pinker[3] ta ajdone antinde konde que lingua kobverdione parse e manera kel foi kriode, manera ke foi si jestasau.


Kal i k’e rasposta pa pergunta: konde que língua kobverdione nasi e manera ke foi si kriasau? Pa nu pude antinde origen de kriol manera ke Pinker ta splika na si obra de investigasau sientifike nu ta kumsa pa ankuadra susiedade unde ez nove lingua foi papiode primera vez.

Asin, “a primeira agrikultura que se funda em Santiago, na sequência não imediata da carta de 1472, é comercial, virada para o mercado guineense[i] e utilizadora de mão-de-obra escrava, não enquanto complemento, como sucedera nos outros arquipélagos da Macaronésia, mas como estribo central de toda a atividade económica. … Que fique claro que não se trata nem da escravatura doméstica, nem de enclaves escravocratas, mas da escravatura enquanto forma dominante de produção e de relação social de produção.”[4]

Nu pude afirma ke seguransa mo foi na ilha de Santioge na mei des masa de negre afrikone kative na dente fazenda agricula ke língua kobverdione parse. Manera kel foi kriode? Difikuldade sta na falta de documente de rejiste fete na própe mumente kal furma. Asin nu ten de rakoré a teknika de stude de língua ke Pinker ta splikone. Má primer nu ten ke ten na noz kabesa mo ker afrikone prete ke foi trazide kative pa Santioge ar tinha tude sis língua maternu, ar tinha kultura bastante dezinvulvide. Pinker ta splikone mo língua i un produte de serebru. Teze sentral ke Steven Pinker ta tinta demonstra I mo língua o linguajen é un prudute de serebru e mo kapasidade de komunika atravéz de língua é un kapasidade inatu de tude vivente umanu. Tude umanu ten un mesmu gramatika mental furmode ten txeu milhar de one na prusesu de evolusau de ser umone. Nunka ti oje ka foi ankuntrode ninhun grupu umanu sen língua. De tude vez ke grupu de ser umanu ankuntra kunpanher, na tude sirkunstansia ar foi kapaz de kumnika ke kunpanher.

Pruses de furmasau de un novu língua nunka ka tinha side presensiode i dokumentode antes. Pa Pinker “The crux of the argument is that complex language is universal because children reinvent it, generation after generation - not because they are taught, not because they are generally smart, not because it is useful to them, but because they just can’t help it.”[5]

[Isensial di argumente i pamo linguajen complekse i universal pamode kriansa ta riinvental realmente de jerason en jerason – nau pamode ez ta inxnode, nau pamode ez i intilijente, nau pamode i un koza útil pa er ma pamode simplizmente ar ka ta pude inpidil]

Manera ke Pinker ta dimonstra es si argumente?  Kual e ki kaminhe? “The trail begins with the study of how the particular languages we find in the world today arose. Here, one would think, linguistics run into the problem of any historical science: no one recorded the crucial events at the time they happened. Although historical linguists can trace modern complex languages back to earlier ones, this just pushes the problem back a step; we need to see how people create a complex language from scratch. Amazingly we can.”[6]

[Kaminhe ta kumsa na stude de manera ker língua partiklar nu ta ankuntra na munde d’aoje surji. Na es ponte nu pudia pinsa mo linguista ta ba drete na problema  de kualker siensia storike: ningen ka grava ker akontsimente krusial na mument kar kuntsé. Apizar ke linguista storik ta pudé sigi língua txeu língua muderne kunplexe pa trz até ker mas antige, ise sinplismente ta anpura problema un pose patraz; nu misté udja manera ke pove ta kria un novu língua du nada. Surpresamente nu pudé.

“The first cases were wrung from two of the more sorrowful episodes of world history, the Atlantic slave trade and indentured servitude in the South Pacific. Perhaps mindful of the Tower of Babel some of the masters of tobacco, cotton, coffee, and sugar plantations deliberately mixed slaves and laborers from different language backgrounds; others preferred specific ethnicities but had to accept mixtures because that was all that was available. When speakers of different languages have to communicate to carry out practical tasks but do not have the opportunity to learn one another’s languages, they develop a makeshift jargon called a pidgin. Pidgins are choppy strings of words borrowed from the language of the colonizers or plantations owners, highly variable in order and with little in the way of grammar. Sometimes a pidgin can become a lingua franca and gradually increase in complexity over decades, as in the ”Pidgin English” of the modern South Pacific. ...[7]

[Kar primer koze kunxide fui trode de doz dakez acontsimente mas triste de stória mundia ke fui kumerse de skrove na Osione Atlantk ma kuntrote de servidau na Osione Pasifik Sul. Un serte numer de pruprietariu de plantason de tabok, algudau ma kafe ma sukra, talvez pa lansa kunfuzau na mei daker africone moda na Tor de Babel, mistura skrove ma trabadjadors de diverse urijen linguistik de pruposte; tive ote ke prifiri manti so grupes de mesma etnia ma ar tinha ke seita mistura pamode era u ke staba spunível. Ora ke grupo de pesoa de língua diferente ten de kumnika pa pude faze trabodje kar mandode drete ma ar ka ten kondisau de prinde língua de kunpanher ar ta dzinvulvé un jiria inpruvizode ke ta txmode pidgin. Pidgin i un spese d’un kurrent de palavra tmode na língua de kulinizador o de pruprieter de plantason txeu variável na orde de palavra e ke pok gramatika. Az vez un pdgin pude bra un língua franka moda “Pidgin English” na muderne Pasifik Sul]

“But the linguist Derek Bickerton has presented evidence that in many cases a pidgin can be transmuted into a full complex language in one fell swoop: all it takes is for a group of children to be exposed to the pidgin at the age when they acquire their mother tongue. That happened, Bickerton has argued, when children were isolated from their parents and were tend collectively by a worker who spoke to them in the pidgin. Not content to reproduce the fragmentary word strings, the children injected grammatical complexity where none existed before, resulting in a brand-new, richly expressive language. The language that results when children make a pidgin their native tongue is called a creole”[8]

Ez mexme Derek Bickerton, ke Pinker ta sita, ta faze un luz sobre ligasau dez nove língua ku gramatka de língua de antpasode dez kriansa ma si mai:

Kriansa naside de famílias de skrove na kintas de plantason arma palavras de pidgin de akorde ma regra de gramatika de língua di skrove. Primer lugar na basia di Atlantiku unde surgi kondisau pa nasimente de un novu língua fui na ilha de Santioge de Kobverde. Asin ta fka splikode rapidez de furmasau de lingua kobverdione. Ez nove língua fui txmode “kriol” presizamente pamode al parse dentre de “criadoiros” unde ker ta gardaba skravinhe niside na Santioge. Na kulonia de Spanha “kriol” era inicialmente fidje de kulone bronke niside na kulonia ma despoz ar passa ta txama tude skrove niside na kulonia kome “kriol”. Na Purtugal “kriol” ta bem de “kriadoiru”. Purtantu fui minins de pove kriol de Santioge i Foge ke kria língua de Kobverde.

Bickerton ta ajdone antindé manera ke nu pudé afirma mó kriol i un língua africone. Asin:

“Bickerton notes that if the grammar of a creole is largely the product of the minds of children, unadulterated by complex language inputs from their parents, it should provide a particularly clear window on the innate grammatical machinery of the brain. He argues that creoles from unrelated language mixtures exhibit uncanny resemblances – perhaps even the same basic grammar.”[9]

[Bickerton ta splika mo se gramátika d’un kriol i grandemente produte de mente de kriansa nau altirode pur inputs de lingua de siz pai, al ta dibia done un janela partikularmente klor pa maquinaria gramatical inatu de serebru. Al ta argumenta mo kriol furmod a partir de mistura diverse língua nau ralasionode ten o ta mustra un similhansa bastante stronhe o mistiriosze, talvez até mesma gramátika de baze.]

N ta ben sita Bickerton diretamente a partir de si obra “Roots of Languages” [10] pa fka pruvode dun manera mas klore kal i ki urijen de língua de Kobverde.

“Creole languages arose as a direct result of European colonial expansion. Be- tween 1500 and 1900, there came into existence, on tropical islands and in isolated sections of tropical littorals, small, autocratic, rigidly stratified societies, mostly engaged in monoculture (usually of sugar), which consisted of a ruling minority from some European nation and a large mass of (mainly non-European) laborers, drawn in most cases from many different language groups. The early linguistic history of these enclaves is virtually unknown; it is generally assumed (but see Alleyne 1971; 1979) that speakers of different languages at first evolved some form of auxiliary contact-language, native to none of them (known as a pidgin), and that this language, suitably expanded, eventually became the native (or creole) language of the community which exists today. These creoles were in most cases different enough from any of the languages of the original contact situation to be considered “new” languages. Superficially, their closest resemblance was to their European parent, but this was mainly because the bulk of the vocabulary itens were drawn from that source, and even here, there were extensive phono- logical and semantic shifts. In the area of syntax, features were much less easily traceable.” (Bickerton, 2016, p. 21-22)

Na ez sitason de Bickerton nu pude kumsa ta udja mo língua de Kobverd ta inkluide na kel grupe de língu ke Bickerton ta studa. Loge a sigir al ta stablise un limite de kal ki língua ke pudê ser inkuadrode na difinison de un kriol e razon kel ta kuntinua ta usa ez dzignason de “kriol” pa rafiri kez língua niside na kel kontexte.

“Accordingly, in the text that follows, I shall use the word creole to refer to languages which: 1. Arose out of a prior pidgin which had not existed for more than a generation. 2. Arose in a population where not more than 20 percent were native speak- ers of the dominant language and where the remaining 80 percent was composed of diverse language groups. The first condition rules out Tok Pisin and perhaps other (e.g., Australian Abo- riginal) creoles; the second rules out Réunion Creole and perhaps other creoles also (the varieties of Portuguese creoles that evolved in Asian trading enclaves such as Goa or Macao are possible candidates for exclusion under this condi- tion). Given the above, I shall continue to refer to certain languages or groups of languages as “English creoles,” “French creoles,” etc.; this usage implies no con- clusions as to the affiliations of these languages and is merely for convenience.” (Bickerton, 2016, p. 23)

Purtante nu ta udja mo língua de Kobverd ta kei dente kel presupozison ke Bickerton ta stablise pa klasifica un língua kome un kriol e tame, fla mo língua kobverdione i um kriol de base na purtugez ka ta inplika ninhun konkluzon sobr filiason de kobeverdione.

A partir de konkluzau ke Bickerton ma Pinker ta splika nu pude fla mo « Kriol » de Kobeverde, Lingua Kobverdione i un lingua afrikone pamode si gramatika de base i afrikone, eransa de língua de pove afrikone ke foi trazid pa Kobverde a partir de mei de sekulu XV.

Ote presupozison de identidade afrikanu de língua kobverdione ta ser uze de un linguajen metaforiku fidje de un pensamente sinboliku propi de povu afrikone dez de si antiguidade na Ejipte faraoniku. [diskuti pamode ke badiu de funde arbera de Santioge ta papia i az vez sanpadjude ka ta antindel. Ka pur kauza de gramatika nen vokabulariu. N ta pinsa mo prublema sta na uze dun linguajen metaforiku pa izprisa un pensamente sinboliku. Izemple: N bua di mi …Kandu k’N txixa N k’atxa ramu p’N diskansa nha pena. Nu ten pena orgon di peli di avi ki sta rilasionado ku vua ma si nu ripara na inisiu di puema na ten tamben dor, dizgoztu, tristeza. Sinbolikamenti nu podi fla mo nu sta fala di un alma ki sta buska, djobi si identidade. I un di kez splikasau pusivel]. Ote izenple pudê ser: Kel planta la dja abri si aza. Kel li i un metafura pamode planta ka ten aza. Na noz imajinasau nu ta simila foja de planta ma aza dun póse]

[Mo ki bu sta? N sta moda minhotu brancu, ka ta tra lugar, ka ta panha pinton. Si bu d’al ku pedra bu ta ganha pekadu. Kumentariu: N sta dretu ken ki ben buskan ta atxa’N serenu. Passarão (Neophron percnopterus) ilha da Boavista, também conhecido de canhota (Santo Antão) e de minhoto-branco (Santiago). Al i kunxide tamé kome abutre  d’Ejipte. Kal i ki sinbulizme de minhotu. Na skrita ieroglifika de Ejipte de faraó minhotu fui translitirode pur Ꝫ ta prununsiode a. Prublema i kel grafisme ke ten forma d’un abutre dzinhode ka i un letra. Al i un sinbul al ta significa un ideia. Moda nu pudê udja nakel pruverbe de Santioge minhotu i un ave ka ta ankumada ningen. Al ka ta furta smente nen midje na orta nen al ka ta panha pinte d’galinha i al i un animal tao pristavel ke s’algen dal ke pedra ez psoa ta ganha pikode. Minhotu ta kmê kar de bitche morte na konpe ma na roda de murada. Al ten grande utilidade na limpeza. Ora ke nu ta udjal na altura tas rudia riba d’un lugar i pamode la ten bitje morte.]

[Pasaron/minhotu branku i kunxide tamé pa nome de abutre-d’ijipte. Na skrita sagrode d’Ejipte tenpe Faraó minhotu ta parsé na txeu expressão ma fraze. Na lista de sinal alfabetiku de Ijipte na Gramatica de Gardiner[11] minhutu ta parse na primer lugar i al ta asosiode ke pronunsia de “a”. Kal ki sentide de palavra o fraze unde ke sinal alfabetiku de minhotu ta parsê? Divialle (Djolo)[12] ta uza kurispondensia murfulojike de utxikam ma língua ijipte antige pa splika sintide de txeu grafia (un grupe de sinal grafike ke ta furma un palavra o un ideia).

Kual era funsau de minhotu-branku na ejipte, na sivilizasau de vale de riu Nil? Nu pudê imajina mo minhotu -branku tinha un funsau de saúde publike de inportansia mas grande. Na stasau de Aket tinha grande inundasau de riu Hapy (Nil). Nu pude imajina quantidade de karkasa de animal mortu i di kadáver umanu ki tinha de ser lokalizode i antirode o kimode. Minhotu-branku ta kumeba kel karni podri i e ta djudaba localiza karkasa e kadaver di mortu ke tinha de ser antirode o kimode pamode minhotu-branku talvez ka ta pudia kmé tude. Asosiode ma ote sinal sintide pudê ser, kai de riba de, salta riba de; fome, gluton, vurasidade; kama, rapuza kosta; grite, lansa, pau; rome, xikote; manera de txma un pessoa, dzignasau d’un pessoa; opozisau a.

Nu pudé mustra txeu izemple de linguajen metafóriku trode de livre Finasons di Nha Násia Gomi, rakodja i publikasau di Tumé Barela da Silva.

Finason di Násia Gomi, kunpiladu pa Tomé Varela da Silva

Kumentariu

Linguaji metaforiku, pensamentu sinboliku

38

Ami Nasia Gome,

DjaN pasabu mal tamanhu:

Nha mai fla N pa N ka kaza

Nha pai fla N pa N ka bibebu

Bu k’odja mo ki sta rabés?!...

Mi N ta fala ku bizinhos di róda

Pa fla N nha mai ku nha pai;

“Pabía?... Pamodi? …”

Bibedu

Rabez

 

39

Nha mai fla ma si N ka kaza, N ka bibe

ma N ta móre e’ta po N na kaxon

e’ta ntera N nteru nha raínha …

M’el ta fala ku nhu padri ta toma N na kaza

m’el ta po N na kruz di sem merez

m’el ta da N rusponsu tudu fin di sumana.

bibe

Nteru nha rainha

Kruz di sen merez

40

Mi N papia ku bizinhus di róda

pa fla N mamai ku papai

« O p’ez da N faka pa N mata krénsa

o pa da N korda pa N mara amor!”

Porkazu krensa ta due, amor ta kema

lagua ta da, magua ta fitxa

t’óki ta lansa N na kalma N!

Krénsa, s. darivode de verbe kré, homónimu de krensa>superstison>feitisu

Korda: s. objetu fetu di fibra torsidu ta sirbi pa todxi kuzas o animal. Omónimu di korda>feitisu

Kalman

Porkazu=purke

Purcazu >Konj. Pur kauza

41

Kantu ki mi, Nasia Gomi,

N odja nha maridu, Polinu Olibera,

N bira dodu barbaridu:

N tente têra, N po ku leti

N kuda kuzkuz di midju pintadu!

Dodu barbaridu

Tera ku leti

Kuzkuz di midju pintadu

Midju pintadu=midju ku pintu? Midju ku fixon?

Argen dodu barbaridu pur amor ta konporta sima mininu ta fazi kuzkuz di tera

43

Djobé li:

Sima dimaz ta fazé mal

Si ki dimenuz ta faze falta!

Sima nada ka dimaz nez mundu

Asi ki nada ka sima nu ta krê!

Sima dja nu kré sta, nu ka pudé sta,

Mas tanbé sima nu sta, nu ka pudé fika

Pabia di Sinhor Déus ka ta dixanu!

Kel óki Sinhor Déus danu ramédi, Nhu Santantoni ta bota mo !

Nesesidadi de atxa midida justu na tudu kuza ki nu ta fazi na ez mundu

47

Djobi li mo mininu di gósi sta sabidu,

Ma kuzkuz na kara as ka krê máz;

Es krê só dentu meiu ku riba d’odju

Ku na parti guentis grandi !

 

52

A mininu!... A Tomé!... A Tomé:

Bo bu ten nomi di Baréla!...

Bu k’obi di Maria Nasia Koria?

El e k’e un bedja raizada

Mas mudjer d’un próbi konsoladu

Mas baxu di Déus purmeramenti

Boita mau rezan ka fadjadu

Nu ka sabe ki bóita pega n’el!...

Fla-m dja ten un mez y kinzi dia

Nen nobidadi ka ten

Nen desizan ka dadu !...

Modi ki nu ta vive ?...

Nha genti,

Sinhor Gobernu pa faze djetu

Pa ntende ku noz…

Pabía.. Pamodi!

Riba tapun di Kauberdi!

 

Boita=sitiuasau

Resan

Fadjadu

 

Finason II

 

21

Djobi li,

Rapaz di Mozinha Baréla:

Noz tudu nu fika sabendo

Ma ez mundu e k adi noz,

Porkazu un dia

Noz nu ten konta pa nu da…

Ma sima disizu sta na papel

E si ki verdade sta na tinteru!

Ami, Nasia Gomi…

Bala, babunéta na boka d’arma,

Dibagar k’e nganha midju nobu,

Bianda sabi noz tudu nu kre:

Ka parse ningen kif la-m m’e ka si !

Porkazu=porque

Disizu, adv. Muitu duru, ixtremamente, verdaderu, ku disizu=ku serteza Dic. CV En de MLG

Disizu, sub. Verdade; faktu

Disisu=disizau?

33

Agóra mi, Nasia Gomi,

Dja N ten dizaseti anu kazadu!...

Ami, nha maridu manku…

Ami, Nasia Gomi,

N ka pode kunpra sapati.

Kantu ki N kalsaba,

Sapati staba inda

na presu sentu i vinti…

Gósi sapati bira mil iskudu!

Kelóki dja N roka di mas

N ta ba na kaza di kristan

Mi N ta pidi sapati bedju:

Kabaku N po na kaza Raulinhu

T’oki dj’el da fastiu di mi!

 

 

A partir di izemplu ke fui prizintode nu pudê udja mó inda ta rizta algun sinal de linguajen metaforike i pinsamente sinbolike africone na língua de Kobverde moda al i falode na ilha Santioge. Talvez nu pudê utxa mas izenple na interior de Foge má Santanton.

Na Foge izenplu mas inpurtante i kantiga di Ana Prukopiu. Nu pude udja un verse de Ana Prukopiu manera k’al ta uza metáfura ku grande meistria.

Amor di branku é txuba na mar

Amor di negu é lesti na rotxa

Amor di mulatu é néba detadi

Kumentariu:

Despoz kal nisé na Kobverde Kriol de Kobverde fui livode pa Kazamansa ma pa Gine i al foi transpurtode na naviu purtuges te na India ma Xina. Kriol de Kobverde tive influensia na maior parte ilha de karaiba unde ke ainda al ta existi na Kurasau.

Manera moda língua kobverdione nise ten side studode na dia da oje pa linguista kobverdione. Mas kunxide i Manel Veiga. En ralasau ma linguiztaz kobverdione mas antige o ma simplez kurioze moda mi ke aventura na tarefa de splika moda ke noz língua parse, Veiga ta da un pose de jigante pa diante. Primer pose i konklui mo kriol nise na txon de Kobeverde na ilha de Santioge. Sigunde pose i konkluzau mo kontribuisau de purtugez i isensialmente lexical u ke sta di akorde ku tioria di Pinckerton. Ma teoria de Veiga de furmasau de kriol a partir di un “Babel inicial” derivode di um “brassage” ka ta djuga mutu dretu ku tioria di Pinker. Na nha fraku kapasidade i ku ruspete pa opiniau d’otre algen, ta parseme mo kontribuisau de língua afrikone pa furmasau de strutura de lingua de Kobeverde sta poke dzenvolvide na obra de Manel Veiga. Parseme mo ise i divide a falta de stude i kunhisiment de língua di afrikone ke puvua Kobeverde durante serka de 200 one loge na prinsipiu de kolonizasau. De kualker forma obra de Manuel Veiga dadikode a língua kobverdione i indispensável pa kualker algen ke kizer studa noz língua.

En ralasau a Primer presupozison parseme mo dja nu pude tra konkluzau mo anoz ke ta papia língua de Kobverde nu ka dibe txma noz língua un kriol. Origen de palavra “crioulo” ta lebanu pa skravatura i kostumi di proprietariu di skrove de kria fidjus di skrove o até fidjus di pai kapataz o proprietariu de skrove ma mai skrove na kintal pa vinde o pa trabadja na kaza. Nakel tenp tinha criasau de skrove moda ten kriasau de kabra. Na kuloniaz spanhol “criollo” era fidju di branku nisid na kolonia moda na kobeverde tinha reinol e bronke de tera. Reinol era nisid na Europa e era ken ke ta mandaba i kriol era skrove de kaza. Uze de palavra”kriol” pa dzigna língua de Kobverde ta angatxa verdadeire urijen de língua kobverdion. Si verdadeire origjen ta ben di Afrika, al ka pudé ser un lingua “kriode” pa purtugez.

En ralasau a sigunde presupozison, parseme mo ta klor mo lingua kobverdione ka i un dialete de purtugez. N pude fla moda Steven Pinker ta fla sobre inglez mo ka ten ninhun sintid fla purtugez un língua i kobverdione un dialete (“It is even a bit misleading to call Standard English a ‘language’ and these variations ‘dialects’, as if there were some meaningful difference between them. The best definition comes from the linguist Max Weinreich: a language is a dialect with an army and a navy”)[13]. Derek Bickerton tame ta sigi na ez mesme kaminhe “Given the above, I shall continue to refer to certain languages or groups of languages as “English creoles,” “French creoles,” etc.; this usage implies no con- clusions as to the affiliations of these languages and is merely for convenience.” (Bickerton, 2016, p. 23)

Ker dzer mo u ke linguistaz de academia oropeu i merkone ta txma “kriol” i língua moda tude língua oropeu. Alíaz, prope Binckerton ora kal ta splica conseite de diskriolizason al ta rifiri a língua de Kobe Verde al ta txmal Kobverdione (Cabo Verdiense) (Bickerton, 2016, p. 60).

Tioria afrojenetiku de furmasau de kriol de basia de atlantiku

Agora N kre introduzi un ote splikasau pa urijen de língua kobverdione i en jiral de Gine-Bisau ma idjas de Karaíba i Merka de Norte.

Un di ker primer studioze ta fala dun urijen afrojenetiku fui Charles Fernand Pressoir, « un poète et intellectuel haïtien, l’un des plus fervents défenseurs du créole et de son utilisation dans l’enseignement scolaire haïtien.

« Né à Paris en 1910, Charles Fernand Pressoir fait des études de droit avant d’entrer comme fonctionnaire à la Direction Générale des Impôts (appelé à l’époque Bureau des Contributions).

« En 1933, il publie son premier recueil de poèmes Au rythme des Coumbites dans lequel il décrit des scènes vodou et la vie quotidienne des paysans haïtiens à travers des tableaux pleins de réalisme et de sensualité.

« Mais très vite, Charles Fernand Pressoir va abandonner la poesie pour s’interesser au creole et la question de l’identité haitienne. Il prend une part active au debats sur l’orthographe du creole et publie en1947 Débats sur le créole et le folklore. Dans cet ouvrage, il montre que l’origine du créole haïtien et de tous les autres créoles parlés par les populations victimes de la traite des esclaves doit être cherchée dans les langues africaines.

« L’originalité du livre tient dans le fait aborder la question du créole en la mettant en rapport avec d’autres thématiques comme l’origine du peuple haïtien, le vodou et la civilisation africaine formant un tout dont chaque partie aide à comprendre l’ensemble.

« Pour Charles Fernand Pressoir, le créole est une langue mixte, ayant à sa base le vocabulaire français, agencé selon les principes des grammaires africaines, grammaires dont la simplicité et la clarté dépassent tout ce qu’ont pu concevoir les cerveaux européens.

« Les langues créoles, notamment l’haïtien, sont des langues soudanaises à vocabulaire français, formées hors d’Afrique et appartenant au groupe de l’ouest-africain. »

Maz modernamente nu ten splikasau studode pa un native de Karaiba e falante de lingua txmode « kriol de base lexikal fransez ». Alen  dise nu ten noz grande storiador Antonio Carreira ke na nha froke antinder tame ta kunkurda ke tioria afrojenetiku de kriol di Kobverde.

N kre papia de Jean-Luc Divialle (Djolo)[ii]. Devialle Djolo ta ba pska urijen de lingua kriol na língua de Ejipte antige de tenpe de Faraó. Na primera vizta ese teoria ta parse un bukode exajirode. Ma se nu studa obra de Sheik Anta Diop ku atensau i nu faze ligasau ku siensia mudernu de stude de língua que Steven Pinker ta dzenvulve nu ta udja ma ez teoria ten lojika i i kapaz de ser kurete.

Devialle Djolo ta txega na esse konkluzau straordinore a partir de stude the skrita de Ejipte antige de tenpe de tersera dinastia de reine de Faraó. Má mi prope ainda un ka antindé drete manera ke ez língua parse na kontextu di konsentrasau de afrikone livode pa Karibe sabende noz mó ar tinha siz prope língua embora tude ke mezme raiz na Ejipte. Kual foi mikanizme que liva ez nove língua ta parse? Al ka ta splika se fui moda Stenven PINKER ta fla o se fui pur un ote kualker makinizme. De kualker manera un ta ben fazê un transkrisau de tude si argumente pa ken kizer bá aprufunda. Dagora pa diante ora ke nu ta kre rafiri a língua de pove afrodisendente de Karibe nu ta uza palavra ke Djolo ta prupoi i ki é “Woucikam”, prununsiode “Woutchikam” “Iuutchikam”. Iuutxikam i un vukoble ke ta ben de IUU + TXIKAM ke ta signifika NOVU-TXIKAM na mesme sintide que na Europa ta falode de língua NEO-LATINA sende Txikam dzignasau de língua de antige Ejipte.

« Aussi extraordinaire que cela paraisse, le « créole » est une langue bantoue issue originellement de l’égyptien ancien du Moyen Empire. Elle fut initialement, comme en témoignent certaines graphies en hiéroglyphe, une langue écrite.  … Née sur le continent africain, elle obéit donc aux règles des langues bantoues, tant du point de vue de la grammaire que du vocabulaire. La colonisation française a eu pour conséquence l’intégration progressive d’un lexique français en lieu et place de certains éléments de son vocabulaire d’origine. Ce processus amorcé au début de la colonisation est toujours en cours. Ce sont les africains déportés dans les possessions françaises d’exploitations sucrières et leurs descendants qui sont à l’origine de la langue dite créole et du français régional. C’est ce stade ultime d’évolution de la langue issue de la vallée du Nil qui lui vaut d’être qualifiée de langue à base lexicale française. »[14] Pg. 29

Djolo ten un splikasau pa manera ke utxikam parcê :

« Or, nous l’avons vue, la langue française, en pleine évolution à l’heure de la traite négrière ne suffit pas à expliquer l’apparition de la langue dite créole. Notre enquête nous incite donc à remonter beaucoup plus en amont. Elle donne crédit aux travaux de Mubabinge Bilolo qui attestent l’unité linguistique de l’Éthiopie intérieure. Ce territoire gigantesque du continent africain c’est justenent où l’Occident s’est fourni. Partir à la recherche de cette langue première, c’est remonter dans le tenps. C’est découvrir une langue plus ancienne que le latin et le grec et commune à tous les parlers d’Afrique. Au-delà de nos prévisions, nous voilà sur la piste de la langue de l’Égypte pharaonique. Concluons donc pour dire que, sur la base des éléments analysés, l’univers concentrationnaire des plantations a joué un rôle de laboratoire, où une forme nouvelle de la langue de l’Égypte pharaonique s’est manifestée. Il semble que se soit justenent cela que l’on désigne sous le terme impropre de créole. Cette apparition fut possible parce que toutes les langues de la cuvette congolaise portent en elles les marqueurs de cette langue Bantoue, la plus ancienne de la vallée du Nil. Elle a tout simplement ressurgi du passé, en raison du rôle de catalyseur joué par l’univers concentrationnaire des plantations. En conclusion : plusieurs indices nous conduisent à considérer le caractère africain de la langue dite créole. Cette origine est même la condition sine qua non de son apparition. … Toutes les populations africaines déportées dans un espace linguistique étranger gouverné par les Français entre le XVIIè et le XIXè siècle, ont développé un parler nouveau improprement appelé « créole ». Ces langues de colonies nourrissent entre elles de nombreux points de ressemblance. Mais, à chaque fois que la langue française a rencontré une langue bien installée sur un territoire et que la population qui la parlait na pas été décimée, le taux de penétration de cette langue par le lexique français est demeuré insignifiant. C’est donc le fait d’avoir privé les Africains de leur réserve linguistique ancestrale qui a favorisé la pénétration de leur langue par le lexique français. »[15] Pag. 32-33

Parseme pamó tê ez ponte ainda nu ka pudê fla mó dja nu ten un mikanisme klore pa splika manera kez nove língua parsê. Manifista o rasurji ka ta dome satisfasau.  Fla mo tude ker língua afrikone de pesoas ke foi ratirode a forsa de Afrika osidental pa libar pa ilha d’Antilha tinha ker mezme marcador d’akel língua Bantu mas antige de Val de Nil pa mi ka ta txega. Talvez li nu pudê apruxima de tioria de Pinker. Kar marcador ta na gramatika, kenha ke na kada novu jerason ta rakria língua ke base na gramatika de língua materne i kriansa depoz de nisê na mumente kar ta prindê papia. N ka ten siensia suficiente pa N fla ma foi asin má talvez,… ken sabe maz ta kunta amdjor.

De tude manera, Djolo ta kunsigi stablisé un ligasau klore entre Iutxikam i lingua d’Ejipte de Faraó. El prope ta fla u siginte:

“Nous aurions pu attendre encore longtenps avant de saisir le lien direct qui désormais est établi et de façon certaine entre le woucikam et l’égyptien ancien. Au départ de nos recherches, nous ne disposions que de quelques centaines mots dont nous soupçonnions une origine hiéroglyphique directe. Mais les liens entre les racines des deux langues nous paraissait parfois complexe à établir. Les équations qui nous avions identifiées ne répondait pas toujours à nos espérances. C’est alors que nous avions eu l’idée d’établir ce lien avec les langues africaines modernes dont le lingala, le kikongo, le bambara et le ciluba. Nous avons entre-tenps découvert la méthode symbolique proposée par Dibombari Mbock. Par son application, nous avons alors compris que notre intuition était la bonne. Le lien avéré entre woucikam et égyptien ancien ne nous apparaissait pas au premier abord, parce que les translitérations issues de l’égyptologie classique ne sont pas toujours fiables. » Pgs.42-43

Ote adepte de teoria afrojinetike de língua Kobverde i Anton Karera. Al i unike sientista de Kobverde de velha guarda ta assumi de manera klore teoria de urijen afrojenetiku de kriol de Kobeverde apizar di el ainda ta txmal un “crioulo português”. Si tioria ta kunkurda ma Devialle Djalo sobre origen de kriol na Kobeverde pa primera vez. Karera skribe un livre de grande inportansia pa stude de storia de kriol de Kobverde ma al fka deskonxide. Si rakumendasau prinsipal nunka ka foi sigide pur ninhun studioze de Kriol. Si livre fui publikode na 1982 purtonte dezpoz de indipendensia. I el prope ke ta splika u purke kel scribe sobre furmasau de língua de Kobeverde. Na si ensaiu intitulode “O Crioulo de Cabo Verde, Surto e Expansão[16], loge na prifasiu al ta fla o siginte:

“Posto isto pergunta-se: como me abalancei a abordar a tenática do crioulo português num tipo de enquadramento até aqui não adoptado? Nada mais simples.

“Falando razoavelmente os crioulos de Cabo Verde (onde nasci) e da Guiné e duas línguas do ocidente africano de maior expansão (a Mandinga e a Fula) pensei que poderia trazer achegas novas aos estudiosos do crioulo português. Daí o título dado a estes SUBSÍDIOS: «O Crioulo de Cabo Verde: surto e expansão».

“Não se trata de estudo de linguística pura, nos seus diversos ramos; mas sim a abordagem numa perspectiva (dominante) histórico-sociológica, com o objectivo de esclarecer a matéria. Será a demonstração de que tenho ideias assentes, documentadas, sobre o surto e a difusão dos crioulos neste sector da costa. Por isso,

“1º - Penso que se deve, antes de tudo, determinar cientificamente em que limites o português serviu de suporte lexical ao crioulo caboverdeano (e outro). À primeira vista não se pode contestar a influência decisiva do português. Admite-se até (por intuição) que cerca de 95% dos vocábulos crioulos correspondem a adaptações do português arcaico; e 5% de línguas africanas e europeias (inglesa e francesa). Será exacto? É necessário comprová-lo, e clarificar a extensão do contributo das línguas africanas na formação do crioulo. Ao mesmo tenpo indagar o do inglês e o do francês.

“Tenhamos em atenção que só nas Antilhas o número (estimado) de crioulófonos (na base de línguas europeias) excede 13 milhões; e os de Cabo Verde, Guiné e áreas periféricas talvez não ultrapassem o milhão.

“2º - Não me parece possível efetuar estudos sérios e fundados do crioulo sem se possuir um conhecimento bastante das línguas africanas – sobretudos das dos grupos SUDANÊS e SEMI-BANTA – que lhe deram as estruturas gramaticais. E isso exige, a meu ver, o levantamento sistenático e exaustivo dos vocábulos e expressões africanas disseminadas nos textos portugueses a partir do século XVI, sejam os publicados, sejam os de documentos existentes nos Arquivos. Sem tal trabalho preliminar não se irá além de conjeturas falhas de base.

“«A escalpelização – escreve Rodrigo de Sá Nogueira – dos vocábulos de uma língua, qualquer que ela seja, no seu tríplice aspecto fonético, morfológico e semântico, através da sua história, é fonte inesgotável de informações do maior alcance científico para o conhecimento da psicologia, da história, da etnografia, de vários fenómenos sociais básicos, etc., do povo que fala essa «língua». (o sublinhado é meu).

“Não são precisos comentários a este trecho. As palavras dizem o bastante.

“3º - E seguidamente, a publicação de uma espécie de dicionário crioulo . português (e línguas africanas), na qual se procurará determinar as origens, geográficas e étnicas, e o significado de cada vocábulo; e no possível a evolução semântica que sofreram. Como base teríamos os dados recolhidos no inquérito antes preconizado.

“4º - Só com a realização de estas tarefas será aconselhável (e oportuno) o estabelecimento de normas de grafia tendentes a preparar a transição de língua de comunicação verbal para a sua fase escrita. É então chegado o momento de se definir a política cultural a seguir nesta importante matéria.

“Como o eventual leitor pode verificar, demarquei-me concretamente do domínio da linguística. Deixei aos que tenham competência e capacidade bastantes, o encargo de tratar da morfologia, da fonética e da semântica – da gramática, em suma.

“Se alguma vez tiver condições de trabalho e meios de pôr em prática o projecto de organização do dicionário crioulo de Cabo Verde e Guiné nos termos expostos, é possível que volte a este mesmo tena.”[17]

Na ese si pikene ensai CARREIRA dja ta done algun pista importante pa nu antinde unde, manera e konde i ke língua novu furma na Kobverde. Despoz de introduson unde kel ta done un ideia de razon ke libal a skribe sobre esse tena i manera kel ta utxa mo dive de ser caminhe pa stude i kunhesimente de kriol a fin de pude passa ta skribel e utilizal kome língua ofisial al ta antra na diskusau de variu hipotze kulukode pa splika urigen de kriol. CARREIRA ta splika kual era visisitude de prizensa de purtugez na longu de kosta de riuz de Gine de riu Sinigal ti Sera Lioa karaktarizode pur un numeru muite piken de falante de purtugez i pa instabilidade pruvukod pa razistensia de afrikone kontra prizensa de stranjer oropeu. Purtonte ka tinha kondisau pa furmasau dun nove língua.

Na ilha de Santioge sin, passa ta izisti kel kondisau a partir de mumente ke puvuamente ke baze na kative afrikone kome forsa de trabodje e pa reexportason pasa ta ser situasau duminante pulitike i ikunomike de nove kulonia. Li ote storiador kobverdione ke dja nu papia nel ta done un kontribuisau inpurtante i fundamental.

Na si obra “Noite Escravocrata Madrugada Camponesa, Cabo Verde séc. XV a XVIII Correia e Silva splika caminhe sen igual parkuride pur Kobeverde. Correia e Silva ta parti di un sertu numeru de karacteristika spesifiku di kazu kobverdione:

“1ª Comecemos pela primeira das especificidades, a da fundação da estrutura agrária, modeladora da formação social que nela se implantou.

“Afirma o autor que, “Pelos efeitos em cadeia que engendra, a primordial articulação ao emergente mercado de escravos da Alta Costa da Guiné configurar-se-á, a nosso ver, como o principal fator de diferenciação de Cabo Verde face aos outros arquipélagos médio-atlânticos, anteriormente colonizados.” Li al ta ta rafiri a Asores Madera i Kanaria.

“Em ligação com a especificidade geoclimática, tratada a seguir, o povoamento da ilha do Cabo Verde vai ser planificada com base na importação preponderante de trabalho escravo para uma estrutura agrária baseada na grande plantação escravocrata. É essa estrutura agrária e a formação social que ela engendra que vão sustentar o povoamento efetivo.

“Em segunda posição o autor aponta a especificidade geoclimática. A compreensão da evolução histórica da sociedade criada a partir da descoberta e colonização do arquipélago de Cabo Verde implica, necessariamente, o conhecimento mínimo das condicionantes que a sua localização impõe à dinâmica produtiva e ao desenvolvimento social da sua população.

“A colonização, a formação da sociedade e sua posterior evolução vão ser condicionadas, preponderantenente, pela situação geográfica no Atlântico, enquanto “campo estruturado de relações”[iii], e numa zona de climas áridos, particularmente impróprios para a agrikultura e a pecuária.

“Esta especificidade / dificuldade aparentenente inultrapassável, vai ser contornada por uma 3ª especificidade, “a articulação/submissão ao mercado e, particularmente ao mercado guineense, o que constituirá um poderoso modelador da identidade da agrikultura e, por consequência, da sociedade agrária a implantar nas ilhas do arquipélago cabo-verdiano primordialmente povoadas. A questão central, na verdade, é mostrar de que forma a conjuntura da montagem da articulação comercial direta entre Portugal e a Alta Costa da Guiné, que se vive posteriormente a 1460, colocou um “print genético” profundo e duradouro na estrutura socio-agrária que haveria de se desenvolver no arquipélago.” Assim, “a primeira agrikultura que se funda em Santiago, na sequência não imediata da carta de 1472, é comercial, virada para o mercado guineense e utilizadora de mão-de-obra escrava, não enquanto complemento, como sucedera nos outros arquipélagos da Macaronésia, mas como estribo central de toda a atividade económica. … Que fique claro que não se trata nem da escravatura doméstica, nem de enclaves escravocratas, mas da escravatura enquanto forma dominante de produção e de relação social de produção.”

Pa nu antinde moda ke língua kobverdione parse nu ten de kumsa pur antinde  tude esse pruses ke ta conduzi a kriasau de un novu ikonomia i un novu susiedade. Surjimente dun novu língua i rasultode dese espesifisidade.

“Além da perifericidade guineense, a australidade do espaço dota-o também de uma outra especificidade não menos marcante e diferenciadora da sociedade agrária a nascer em Cabo Verde: a identidade tropical seca, acrescento eu. Desde o primeiro momento, o povoamento vai ter de ultrapassar os constrangimentos alimentares impostos pela especificidade climática. Falhadas as tentativas que de certeza terão sido feitas para a introdução dos cereais mediterrânicos trazidos pelos oropeus, experimentam-se os cereais comuns na agrikultura da África saheliana de onde provinham os escravos, as diversas variedades de sorgo e o arroz. Face ao insucesso dessas experiências, a descoberta das Américas vai, finalmente, trazer a solução para a base energética e proteica vegetal da alimentação cabo-verdiana, a consociação milho com feijões tropicais de origem amero-índia. Esta consociação vai dar urijen a uma das marcas da identidade culinária e nutricional cabo-verdiana, a cachupa ou katchupa.”[18]

Nu ta kontinua ta ale ensaiu de CARREIRA. A partir de dadus ke al ta prizinta nu pude fla mo kriol kumsa ta ser jirode na bariga de Santioge a partir de 1470 i al ta ganha forma durante tude seklu XVI. Sigunde opinião de CARREIRA kriol surji pur kauza de ason de “ladinização”. Na verdade, “ladinização” i un palavra uzode pa konfundi i inkubri un verdadeire akulturasau fursode ou nu pude fla un jenusidiu cultural. “Ladinização” ta inplikapa un mudansa de nome pruibisau de língua urijinal i kustume de pove afrikone. Na opinião de CARREIRA[19] ladinizasau so era kunsidrode kome kumplete oras ki skrove ta kunsigia papia un pidgin baziode na purtugez ou então tivesse prindide un trabodje de karpinter pidrer firer calafate alanbiker trapixer alfaiate o ote pal pude ser vindide pur un prese mute mas olte ke si prese de konpra. CARREIRA ka ta splika unde ke esse skola era dode. Ami un ta pinsa mo grande parte desse skola era dode na interior de grande kinta de plantason de agrikultura i pruprietarius ta pagaba padriz pa ez faze esse trabodje. Nu entante proprietarius i negosiantes kria bai mas de presa. Depoz de ez kunsigi introduzi batixme kuletive na praia de mar o na kunvez de navi ar tinta kria un kaza spesial pa esse fin. “Em fins de 1600, o rei deu instruções ao Governador no sentido de auscultar as opiniões dos indivíduos influentes de Santiago, com vista à formação de uma espécie de «Casa de Recolhimento» destinada aos chamados escravos novos (os de recente importação) vindos dos rios de Guiné, e onde eles seriam educados e preparados. A Câmara, ouvida sobre a matéria, apresentou diversas objecções, discordando da ideia. Em súmula, os quatro elementos que formavam a edilidade disseram que:

“1 - «Os negros importados eram de diversas nações, cada qual com a sua língua própria e uma vez internados no Recolhimento continuariam, segundo os grupos a que pertenciam, a usar os respectivos falares e assim seria impossível o aprendizado do crioulo.»

“2 - «Não era fácil conseguir catequistas e párocos que falassem as diferentes línguas dos escravos e, portanto, prejudicada a doutrinação e a aprendizagem do crioulo».

“3 - «Que os escravos de idade até 30 anos, só com grande dificuldade e muita persistência aprenderiam o crioulo; e os de «maior idade» (acima dos 30 anos) nunca chegariam a falar, «como se acham hoje nesta ilha grande número de escravos», a despeito das diligências empregues pelos senhores, e, a mando destes, pelos escravos ladinos de idêntico grupo linguístico.»

Asin nu pude udja mo kriol dja ta ixistiba so 250 one depoz de puvuamente de Santioge ke afrikones trazide de continente. Alen dise ser kapaz de kumnika en kriol era un factor de aumente de valor de skrove; ka era ser falante de purtugez ke ta valorizaba un skrove mas sin ser kapaz de kumnika en kriol. Un ote kumentariu ke ese parte de ensaiu de Carreira ta libone a faze ta fla respeite a razistênsia de afrikone a pirde si língua materna. Nu ta udja mo afrikone razisti a “akulturasau fursode”. N ka ta kradita mo ar tinha algun difikuldade na prinde kriol. Prublema divia ser mas de razistênsia contra statute de “ladino” “asimilode”. Li nu ta udja inpurtansia de língua na prusesu de razistensia kultural.

Na esse pontu N ta gustaba de introduzi un axega sobre manera ke kriol furma. 250 one i mute poke tenpe pa un língua nove furma e adkiri statute ke kriol dja tinha na final de seklu XVII. Ese spóse de tenpe parse mo foi mas poke pamode CARREIRA ta fla mo a menes de cem one depoz de “achamento” dja ta izistiba na Santioge afrikones (jalofe) que era utilizode kome interprete entre oropeu i afrikones na continente. Esse fokte foi asinalode en 1564 seja 100 one dezpoz de “achamento”.[20] Se nu rapara prope língua portugez dura kuaze sinku sekulu ta madurse. Na 1500 ainda língua purtugez falode tinha un serte mistura ma galegu apisar de desde tenpe de Rei D. Diniz ter side ofisializode novu língua pa lugar de latin. Esse kualker koza ke ta izistia na língua de afrikone i ke turna pusivel surgimente tau rapide dun novu língua i iransa de gramatika de língua maternu que ta dariva de Ejipte antige i ta txga na noz através de olofe, mandinga i otes língua de kuntinente na esse kosta entre riu Sanagal e Sera Lioa.

Sobre data de furmason de LCV i lukal unde kel parsi primera vez nu tem maz un otor ke ta kunfirma kunstatason mo LCV furma na Santiagu loge na primer seklu dispoz xegada portugez i mo fui di Santioge kel b apa Karaiba. Na un grande stude sobre urijen de Papiamentu, língua de Kurason, Bart Jacobs ta afirma mo “creolization had started on Santiago already in the latter stages of the 15th century and was completed by the mid-16th century, if not earlier”[iv] (Jacobs, 2012, p. 329 - 330)

N ka ta pude razisti de faze mas un longu sitasau de esse ensaiu de CARREIRA:

“Com esta referência à lei reguladora da função de língua quisemos apenas realçar o papel dos escravos africanos crioulófonos. E ao mesmo tenpo comprovar que a um século (se não antes) do achamento das ilhas, já existia um PIDGIN a facilitar o contacto e a assegurar o convívio entre brancos e a maioria africana, seja a já fixada nas ilhas, seja a que vinha em trânsito. Só por uma questão de economia de espaço deixamos de lançar mão de um conjunto de documentos de 1600 que comprova o uso da língua de comunicação verbal pelo clero e pelos «meninos» que, em cada freguesia, auxiliavam nas práticas litúrgicas, na catequese e na transmissão de ordens e instruções reguladoras do culto. E não aceitamos que eles pudessem falar um português castiço!”

Só com estas achegas se poderá entender o surto e a expansão do crioulo, e a circunstância de ele ter conservado o vasto vocabulário português, usado através de regras gramaticais de fundo africano – talvez mais próximas do grupo linguístico SUDANÊS do que de línguas semi-bantas deste sector da costa.”[21]

Kuza ke Carreira ka ta splika i manera que gramatika afrikone foi kunsirvode na língua kriol apesar de tude “mistura de rasa” i tude sforse de autoridade sivil ma ralijiose pa inpoi purtugez. Teoria de mistura de língua moda mistura de rasa ka ta sirbi pa splika u ke kuntse. Un novu língua rasultode de kontakte de ote doz língua ka ta furma moda um batide de fruta. Mekanisme de furmasau de un nove língua ka ta funsiona moda na mistura biolojiku de pessoas de fenotipu difirente. Manera ke foi pusivel passa de un PIDGIN inisial pa un língua kumpletamente struturod ke si gramatika, embora na lexiku, purtugez ten mantide propundiransia. Kze ki un PIDGIN? Li na esse ponte nu ta fazi mas fe na splikasau de Steven PINKER moda nu dja aprizental antes maz pa traz. PIDGIN parsi na relasau de trabodje na intirior de plantason de kana dasukra na konpe de kultive dalgudao na trapiche na fabrikasau dasukra o mesme na trbodje dumestike. Loge ke primer leva de afrikone txga kruzamente entre sexe kumsa tame tonde entre home bronke i amdjer negre a forsa o kunsintide ma tame entre home e amdjer afrikone. Na primer 100 one despoz xegada de população pa puvua Santioge dja dibia ter niside uns trez jerason de mnines afrikone. Mai tinha de trabadja mal mnine dja pudia ser dxode na un “criadoiro” na kuidode de algen dzignode pa esse trabodje. Mniz dja kumsaba ubi língua de mai ainda na bariga i loge dezpoz de nise i tude dia oras ke mai ta binha de trabodje. Na esse situasau i fasil de imagina mo ker kriansa na prusese de rinvensau de ses língua maternu ez transforma PIDGIN nun língua kunplete ke si gramatika de base afrikone.

Lingua i un instrumente pudiroze pa konstrusau i manutensau de identidade. Oropeus tive de prinde novu língua de presa i passa ta mite sis patrimóniu lexical na novu língua. Lingua de Kobverde surgide desde primer sékulu dpoz de puvuamente ka tinha un baze lexical portugez tau grande moda al ten agora. Ez afirmasau pudê ser kunpruvode a partir de diklarasau de txeu viajante de séklu XVIII moda Kapitao Roberts[22]Purtugez ta txgaba d’Europa tinha de ten intérprete. A partir de séklu XIX Kobverdione ta fka kurtode d’Afrika i pur consiginte al ta pirdé ligasau ma sê rezerva linguistike ansistral de mesme manera ke kuntsé na Antilha ker kriol txmode de baze lexikal fransêz, “ C’est donc le fait d’avoir privé les Africains de leur réserve linguistique ancestrale qui a favorisé la pénétration de leur langue par le lexique français »[23]. Privode de ligasau ke si rezerva linguistike ansistral língua kobvirdione pasa ta sta deboxe de prizau lexical purtugez através de administrasau kulunial, greja katolke má skola. Ese prusese ten binde ta agrava na diaz d’aoje, ke un particular vilosidade dezpoz d’indipendensia de Kobverde. Difuzao de insine de purtugez pa tude konte de Kobverde. Insine na preprimaria, insine sakundariu, administrasau publike, i algun de kez fator ke ta orienta ez mudifikasau. Má, maior influensia ta ben de novu ilite neokulonial ke tma konta de guverne de Kobverde. Na sidade Praia, capital Kobeverde, ilite ta poi siz fidxe ta studa i na skola undê ke ta papiode só purtugez ubrigatoriu. Ilite neokulunial ta ta pripara si riprodusau i prudute ta ben sei i falante de purtugez.

Lingua Kobverdione ta ta transfurma na un ote língua que dja ka e kel kobverdione original ma al ka e purtuguez. Derek Bickerton da flone, “However, in addition to internal change there is the contact-stimulated type of change known as decreolization. This can affect any creole which has remained in contact with its superstrate, as most have. … Valdman (1973) suggests that it is equally widespread among French varieties, and its presence in Cabo Verdiense and some other Portuguese creoles is quite apparent. The result of decreolization is to create a continuum of intermediate varieties between creole and superstrate. If this process is sufficiently long and intense, the continuum may be progres- sively eroded at its creole end. The result may be a synchronic state in which the most conservative variety recoverable is already considerably different from (and considerably closer to the superstrate than) the original creole; this is obvious in some cases, e.g., Trinidad, but may be less so elsewhere. (Bickerton, 2016, p. 60). Es finomne e kse ke nu ta kstma txma “purtugez mal falode”.

Izenple de diskriolizason o “purtugez mal falode” ta udjod tude di ana Facebook moda ez post ke N utxa: “Só um Opinião Política é mesmo um corda bambo. Kem ki sta speraba pá és tipo de viravolta na Somada?

Kuse ki um ten ki keloto Ka ten em termos de inteligência, conhecimento e ser político?

O homem é mesmo o lobo do homem" um  ideia ki torna célebre pa filósofo inglês Thomas Hobbes, ki segundo el  propio homem é di kes maior inimigo di propio homem. Es affirmation ta demostra  um metáfora ki tá fla ma  homi é kapaz de fazi  grandis atrocidades e barbaridades kontra elementos di si próprio espécie( relações MpD ku Jasira,/ Jacinto ki Jasira)

Se perante MpD Jasira Ka pode recandidata, e Jacinto ki foi braço direito de Jasira tá bem ser apoiado pá próprio partido sabendo ki atual Presidente nunca descarta um possível recandidatura

Portanto se um Ka pode , pá mi nem outu  també Ka sta em condições de ser Presidente!

Des forma li, o único ki sta preparado, midjor instruído, visão clara é o futuro Presidente da Câmara Municipal de Santa Catarina de Santiago Armindo Freitas

Declaro apoio incondicional

Sem sombras, sem filtros, uma Única palavra, Apoio! »

Pa tra konkluzau nu pudê fla mó tioria afrojinetike de kriol de Kobverde i kel ki maz ben dimonstrode. Agora manera k’es língua parsé dja nu fka na dúvida entre doz tioria. N ta passa ta txma 1. Tioria de PINKER ma BICKERTON de rekonstrusau de língua pur kriansa a partir de gramatika de língua de sez mai i 2. Tioria di DJOLO ke ta papia de un manifestasau o resurgimente d’un língua mas antige orijinarie de vale de Nile, grasa a ifeite katalizador dzinpinhode pa universe kunsentrasionariu de plantason de cana na variu ilha de Atlantike. Pa mi ainda splikasau de PINKER i kel ki amdjor. Má, moda djome fla ken sabe maz ta kunta amdjor.

Despoz de kriode na Kobverde Kriol bá pa ilhas de Antilhas i la al finka raiz i ti oje si parente mas prókxime i Papiamentu ki i língua oficial de Kurason. Ez ligason ten side skutide entre akademks spisalista de língua kriol. Jacobs BART[24] skribe un livre ke ten un revison konplete de tude literatura sobre ligason de Papiamento (kriol de Kurason o Kurasao) ke kriols de Alta Guiné (Kobverdione, Kriol de Guiné-Bissau ma Kazamansa) i al ta txga konkluson ma de fakte Papiamentu ten un jenetika kumun ma Kriols de Alta Giné i berse de Kriols de Alta Giné i Santiagu di Kobverde. Al ta fla sin anbiguidad mo kriol nise na Santiagu na parte final de Sec. XV (purtugez txga na 1460) i na miada de Sec. XVI dja al era un linga kunpletament dzinvulvid. (Jacobs, 2012)[v]

KONKLUZAO

1 – Un primer konkluzau ke nu pude tra i mo lingua kobverdione nise na txon de Kobverde i mo el i un kriasau de kobverdione. Dzignal komu un kriol de base purtugez ka i kurete pamode si gramatika ta divirgi grandemente de purtugez moda tude invistigador ke nu pude konsulta ta admiti. Santioge de Kobverde fui primer lugar na basia de Osion Atlontiku unde ke fui riunid kondison pa kriason de un novu língua razultode de kontakte entre oropeu i afrikone. Ez kuntakte tive lugar nun kuntext de dominason fursode de oropeu riba de afrikone. Oropeu era mute mas poke i si língua ka tive kondisau pa izisti na exkluzividade. Oropeu era kapataz i afrikone era skrove. Skrove era na un numr mute maz grande di ki oropeu i az ta viviba saparode na kintas de agrikultura de plantason de kana sacarina ma algudao ma otus prudute. Dja nu pude udja mo pa alen de reziduu de lexiku de língua afrikone nu ten situason di klase gramatical de artige, de verbe i konjugason, na prunome pisoal, na furmason de jeneru, plural, etc.

2 – Tioria di un mistura di lingua sin maz ni menuz ka ta fila. Tudu kez autor ki nu konsulta ta konkorda mo na inisio tive un Pidgin. Nu entanto nen linguista di Kobverde nen storiador ka ta splikone manera ke foi pusivel salta de un Pidgin pa un língua kun gramatika ton riku nun spose di tenpu ton kurtu. Manera ki sendu língua di dominador ta furnise 95% de palavras (lexiku) aez mezmu lingua ka foi kapaz di inpoi si propri gramatika? Uniku splikasau plausível na ese mumente i kel ke Steven Pinker ta prisinton a partir di observasau di Bickerton. Asin nu ta antinde manera ki un numre tao pikene de falante de purtugez konsigi pa si lingua furnise 95% de aservu lexical mas al ka fui kapaz di inpoi si gramatika nu tukante a murfulojia i sintaxe. Na rialidae di faktu tude kriol i prudute de riinvensau de língua maternu pur parte di kriansas só ki agora, nun situasau de duminasau, baze lexical ta passa ta ser de língua de duminador/kapataz de rosa.

3 – Un sigundu konkluzau i mo kobverdione i un lingua afrikone de grupu di linguas txumode de Lingua BANTU. Pa maz ki dominason di língua purtugez ainda ta ixisti  i ta faze un prison konstante riba de kobverdione, ainda noz língua ta kunsigi manti si autonomia. Un razon di grandi kapasidade de rasistênsia di kobverdione frente a purtugez i izistensia di un grandi kumunidadi de kobverdione na Merka na Europa i ma na Afrika fora di influensia di skola, di administrasau, di TV, di telenuvela braziler. Apizar di tude agrison kobverdione ta kontinua ta ser língua di morna, kuladera, funaná, finason, kurkutisan i otes forma di xprison oral de kultura de Kobverde

4 . Tinta studa língua de Kobverde sin studa língua afrikone de Afrika di Ueste i un perda de tenpe. Rakumendasau de Antonio Carreira i mdjor manera de nu rasulve difinitivamente pulemika sobre skrita de kobverdione i uzu na administrasau publiku i na skola. Maz ainda, nu dibe studa língua de Gine, Sautome, Aruba, Martinika, Aiti, Guadalupe, Kurasau i kez ote ilha de Karaibaz. Ez i uniku caminhe ke pude libone a nóz libertasasu ifetive.

5. Noz libertasau nasional ta fka sempre inkonplete se nu ka libirta noz língua de duminasau de purtugez. Se Kabral tinha razau ora k’al ta flaba mo luta era pa libirta kultura de pove duminode, anton nu pudê fla mo noz luta de libirtasau nasiunal ainda ka finda.


 

EPILUGU

Izemple de forsa d’noz língua kobverdione. Si kapasidade de spresa ideia abstratu i sentimente humanu di grandi profundidade. Li argen sta buska si identidade perdedu. Linguajen metaforiku ta iziji txeu trabadju pa txiga na fundu di pensamentu di outor.

Dino d’Santiagu[i]

N Fuji di Mi

Mundu biran di trabesadu

Kuzas biran di trabez

Funil kabé pa baxu

Ka ta nsolbi, ka ta nsolbi

 

N disprendi bon jornada

Kandu N volta N ka atxa nha pisoa

N sai ta djobel

N passa riba del

Kantu bez nen N ka rapara si era Mi

Dan gana rinka di dentu mi p’N spadxa na mundu

Ma dentu mi N ka mi maz

Undi k’N sta

Undi, undi

Undi, undi

Undi k’N sta

 

Voei de mim

Um voo longo, longo, longo, longo, longo

Quando cheguei não havia galhos para pousar as minhas penas, mamã

N bua di Mi

N bua lonji, lonji, lonji, lonji, lonji

Kandu k’N txiga N ka atxa ramu p’N diskansa nha pena, mamá

 

N dura ku durmi di madrugada

Ningen pa kanta’N mininu ná

Dentu nha kabesa un balai di trubuku

Ka dixan nha konsiensia diskansa ná

Di ripenti soron dan dentu kosta ka dan nen tenpu diskansa nha ós

N ten ki argi pa sustenta voz

Pa mo dentu mi sta xei di disgostu

 

Situasan kel li N ka kontaba ku el

N ka lembra mo iska ta bai na anzol

Tudu luta k’N fazi baxu ez sol

Kaba pa fuji di nha kontrol

 

Situasan kel li N ka kontaba ku el

N ka lembra mo iska ta bai n’anzol

Tudu luta k’N fazi baxu ez sol

Kaba pa fuji di nha kontrol

 

Voei de mim

Um voo longo, longo, longo, longo, longo

Quando cheguei não havia galhos para pousar as minhas penas, mamã

N bua di Mi

N bua lonji, lonji, lonji, lonji, lonji

Kandu k’N txiga N ka atxa ramu p’N diskansa na pena, mamá

 

Mamá á mamá ó, ó, ó, … óóó

 

Un ote pueta de kobverde ta mustrone tamé moda uze de nóz língua maternu pudê ser tão importante pa nóz identidade. Manuel Braga Tavares, na puema Kabral ka More:

KABRAL KA MORE

Na flor fumadu di fumu sagradu

Na libri'l noti mistéri D'Áfrika

Na mei di floresta

Lumi D'ôru faiska strela

Fumu di prata subi d’insensu

Fitiseru labanta Tannn

Na si odju, si rostu...

Era un kusa galanti di konta

Má na si mon, si mon N'dreta

Sustedu ku sustentu D’ódiu'l bingansa

Staba un lansa rixu di feru pretu

Ponta d’asu, oru finu'l marfin

Na si boita staba buitus di tudu fantasma ta bádja

Ti kantu luminar pága

N'ton na matu obidu un djátu:

KABRAL ka mori!

Lansia na matu nobidadi'l bu nomi

Lansia na mar lágua burmedju'l bu sangi

Lansia na séu strela nos lus

Arvi, kutelu, planta, tudu tremi

Na seti kredu seti banda'l mundu

Stribilin kunsa inda simé

Ben rátxa txon na pé di krus

Txoru, sofrimentu, siparason, ozénsia,

Ah! distánsia!

Ma korneta dja pupa

Dja pupa sangui'l bingansa

Ki kudi na monti, na lém, na kobon, pa tudu banda:

Ah! Kabral!…

Konbersu d’ora é bó na boka

Alebu firmi na kada noris

Nton bu sta bibu?!

Kabral ka mori !

Kabral é noti!

Kabral é konsénsia!

Kabral é bandera!

Kabral é liberdadi!

Djassi é noti'l sonu ki áta korda

Na susegu turbulénsia d'Áfrika

Pa puzentu d’aima sima nha sonhu

Na labada libri ta kori agu…..

Kabral ka Mori!

Manel Braga Tavares

"Xanon"

BIBLIUGRAFIA CONSULTODE

AMADO (Abel Djassi). “O Jovem Cabral e a Questão da Língua”. In Novas Letras, Revista de Letras, Arte e Cultura Nº 05, Setenbro 2021, Praia, Pgs. 6 a 11.

AMADO (Abel Djassi). O neo-lusotropicalismo linguístico: críticas à lei que classifica a línguaportuguesa como património cultural imaterial de Cabo Verde,

Academia das Ciências de Lisboa. Lisboa, Dicionário da Língua Portuguesa Contenporânea, Editorial Verbo, 2001

BART (Jacobs). (2012) Origins of a Creole, TheHistory of Papiamentu and Its African Ties.

1st edn. De Gruyter Mouton. Available at: https://www.perlego.com/book/652402.

CABRAL (Amílcar). “Intervenção na Reunião de Quadros sobre o desenvolvimento da luta nas Ilhas de Cabo Verde, realizada em Dakar, de 17 a 20 de Julho de 1963” in Cabo Verde, Reflexões e Mensagens, Praia, Fundação Amílcar Cabral, 2015, 204 Pgs.

CARREIRA (António). O Crioulo de Cabo Verde, surto e expansão. Lisboa, Edição do Autor, 1982, 95 Páginas.

DAMBARÀ (Kauberdianu). Noti. Edisau di Departamentu di Informasau i Propaganda di Kumitê Sentral di Partidu Afrikanu di Indipendensia di Giné ku Kabuverdi (PAIGC)

 BIECKERTON (Derek). (2016) Roots of Language. [édition non disponible]. Language Science Press. Available at: https://www.perlego.com/book/650003 (Accessed: 12 May 2024).

DIAGNE (Pathé). Grammaire de Wolof Moderne, Paris, Présence Africaine, 1971, 231 pgs.

DIOP (Cheik Anta). Nations négres et cultures Tome I et Tome II, Paris, Présence Africaine, 1979, 573 Pags.

Divialle-Djolo (Jean Luc). Woucikam. Origine égyptienne de la langue dite créolo, décryptage hiéroglyphique de nos us et coutumes, Tome I. Pointe à Pitre, Editions Ekola, 2017, 552 Pages.

GARDINER (Alan). Egyptian Grammar, being an Introduction to the study of Hieroglyphs. Third Edition Revised. PDF Uploaded by House of Books. Oxford, Griffith Institute, Third Edition 1957. 683 Pgs.

GONÇALVES (Manuel da Luz). Capverdean Creole – English Dictionary. Boston, Ediçãodo Autor, 2015, 685 Pgs.

Jacobs, B. (2012) Origins of a Creole. 1st edn. De Gruyter Mouton. Available at: https://www.perlego.com/book/652402 (Accessed: 15 May 2024).

OSÓRIO (Oswaldo). Caboverdeanamente Construção meu Amor (Poemas de luta). Lisboa, Nova Aurora, 1975

PINKER (Steven). The Language Instinct. How the Mind Creates Language. New York, Harper-Perennial, 1995, 526 Pgs.

Pires (Dora Oriana Gomes). O Caboverdiano, Língua Materna da República de Cabo Verde, e sua Introdução nas Escolas do País. Mindelo, Autora, 2022, 237 pgs.

SILVA (António Leão Correia e). Noite Escravocrata Madrugada Camponesa, Cabo Verde séc. XV a XVIII. Praia, Rosa de Porcelana, 2021,

SILVA (Baltazar Lopes da). O Dialecto Crioulo de Cabo Verde. Lisboa, Imprensa Naciional Casa da Moeda, 1984

SILVA (João Pereira). Aprizentasau de livre de Antonio Correia e Silva, Noite Escravocrata Madrugada Camponesa, Cabo Verde séc. XV a XVIII

SILVA (Tomé Varela da Silva). Finasons di Nha Nasia Gomi. Praia. Institutu Kauberdianu di Libru,1985, 117 Pgs.

TAVARES (José Luís). Uma selvajaria civilizacional. [O caso da Escola Portuguesa da Praia]. in Santiago Magazine, 21 de Fevereiro de 2023

VEIGA  (Manuel) 



[i] Nota razumido di vida di Dinu d’Santiagu

Se nomi di rajistu e Claudino de Jesus Borges Pereira, se nominho ki el propi ki skodji é Dinu D'Santiagu. E nasi na anu 1985 na Kuarteira na Purtugal, fidju di kobverdianu. Muzika staba el na sangi ma u kel kria ser era pintor. Afinal pintor i konpuzitor tene argun kuza di kumun. Al foi idukadu na Purtugal na pa undi ke bai skola.

Dispoz di un karera prumetidor na Portugal ku atuasau na un sertu numeru di konjuntu i dissidi buska si raiz. Dinu viaja pa Kabuverdi. Djuntu ku si pai i bai konxi Santiagu di si raiz. Ez viaji fazel muda se karera totalmente. E toma se numinhu di artista Dinu di Santiagu i Al viaja pa mundu. Na volta al tinha otu maturidade ki parmitil margudja dentu di si propi pessoa pa e rinasi.

 


[1] In Aprezentasao de livre de Antonio Correia e Silva, Noite Escravocrata Madrugada Camponesa, Cabo Verde séc. XV a XVIII

[2] In Aprezentasao

[3] PINKER (Steven). The Language Instinct. Pag.4

https://pt.wikipedia.org/wiki/Steven_Pinker

[4] in Apresentasau Noite Escravocrata

[5] PINKER

[6] Ob. Cit. Pag. 23

[7] Idem Pag, 20-21

[8] Ibidem 21

[9] Pinker Pag. 23

[10]   Bickerton, D. (2016) Roots of Language. [édition non disponible]. Language Science Press. Available at: https://www.perlego.com/book/650003 (Accessed: 11 May 2024).

[11] GARDINER

[12] DEVIALLE (DJOLO)

[13] Idem. Pag.16

[14] DIVIALLE-DJOLO (Jean Luc). Woucikam. Origine égyptienne de la langue dite créole, décryptage hiéroglyphique de nos us et coutumes. Collection Anham Tome I. Pointe à Pitre. Editions Ekola, 2017, Pg. 29

[15] DIVIALLE-DJOLO (Jean Luc). Woucikam. Origine égyptienne de la langue dite créole, décryptage hiéroglyphique de nos us et coutumes. Collection Anham Tome I. Pointe à Pitre. Editions Ekola, 2017, Pgs. 32-33

[16] CARREIRA (António). O Crioulo de Cabo Verde Surto e Expansão, Lisboa, Edição do Autor, 1982, 95 Pgs.

[17] CARREIRA (António). Ob. Cit. pgs 7-10

[18] Apresentação

[19] Ob. Cit. Pg. 48

[20] Ob. Cit. Pag.53

[21] Ob. Cit. Pags. 34-55

[24]   Jacobs, B. (2012) Origins of a Creole. 1st edn. De Gruyter Mouton. Available at: https://www.perlego.com/book/652402 (Accessed: 16 May 2024).



[i] Li ora ke Koreia ta fla “guineense” ta tratode dun rafirensia a regiau ke ta ba de Riu Sanagal ti Ikuador na Afrika Usidental moda era kunxide nakel tenpe

[ii] Na contracapa de si livre ta fla u siginte: “Né à Pointe-à-Pitre (Guadeloupe), Jean-Luc Divialle Djolo est un Sesh, c’est-à-dire un un écrivain, au sens égyptien ancien du terme. Journaliste, musicien, c’est un auteur-compositeur et interprète reconnu. Diplômé du Sup de création, il a travaillé pendant près de vingt-ans en tant que conseil en communication. Il est l’auteur de la première série documentaire télévisée KA Palé, dédiée à la musique Gwo Ka. Il nourrit depuis l’enfance une passion pour l’Egypte et ses mystères. Il se consacres désormais à l’étude des incidences de la langue de la vallée du Nil sur les civilisations modernes. »

«Niside na Puante-a-Pitre (Guadalup), Jean-Luc Devialle Djolo i un Sesh, ker dzer un skritor, na sintide de lingua ejipse antige dez palavra. El fui jurnalista, musik, el i un autor-conpuzitor i interprete rakunhiside. Al ten diploma de lisensiatura na kriasau cultural (Sup création), al trabadja durante kuase vinte one kome konsilheire de kumnikasau. Al i autor de primera serie dokumentariu de TV, KA Palé (Pude Papia), dadikode pa muzika Gwo Ka (Djenbé). Al ten un grande paxon pa Ejipte ma si misteriu desde mnine. Atualmente al ta konsagrode na studa influensia de língua de val de Nile na sivilizasau muderne.”

[iii] A este propósito, aconselha-se a leitura do ensaio de SILVA (António Leão Correia e), intitulado A nossa Posição Geográfica será um Recurso? in “Histórias de um Sahel Insular”, páginas 34-54.

[iv] “Taken together, the above arguments can of course be rephrased into the more general claim that the linguistic, cultural and religious distance between Europeans and creoles from Upper Guinea was simply more easy to overcome than that between Europeans and other slaves, a fact favoring the selection of Upper Guinea PC-speaking slaves over other slaves, particularly in as far as domestic slaves were concerned. The idea that the variety of Upper Guinea PC transferred to Curaçao was a natively spoken creole with an elaborate grammar perfectly matches the widespread assumption, referred to in the introductory chapter of this study that creolization had started on Santiago already in the latter stages of the 15th century and was completed by the mid-16th century, if not earlier.” (Jacobs, 2012, p. 329 - 330)

 

[v] “As to the lexifiers, whenever relevant, contrast with both Spanish and Portuguese will be provided in order to stress the idiosyncrasy and/or originality of certain shared PA / Upper Guinea PC features. It should be noted, however, that negative contrast with Portuguese is of course not always necessary for a correspondence between PA and Upper Guinea  PC to be meaningful: since PA is not in contact with Portuguese, all PA features that can be shown to be Portuguese rather than Spanish-derived may potentially have been inherited from Upper Guinea PC and thus constitute a meaningful historical link.” (Jacobs, 2012)

Quanto aos lexicais, sempre que relevante, uma comparação com o espanhol e o português será fornecida, a fim de enfatizar a idiossincrasia e/ou originalidade de certas características partilhadas do Papiamento com os Crioulos BLP da Alta Guiné. Deve-se notar, no entanto, que o contraste negativo com o português nem sempre é necessário para que uma correspondência entre a PA e os Crioulos BLP da Alta Guiné seja significativa; uma vez que o PA não está em contacto com o português, todas as características da PA que podem ser demonstradas como portuguesas em vez de derivadas do espanhol, pode potencialmente ter sido herdado dos Crioulos BLP da Alta Guiné e, portanto, constituir um elo histórico significativo.

The idea that the variety of Upper Guinea PC transferred to Curaçao was a natively spoken creole with an elaborate grammar perfectly matches the widespread assumption, referred to in the introductory chapter of this study that creolization had started on Santiago already in the latter stages of the 15th century and was completed by the mid-16th century, if not earlier. Thus, by the time speakers arrived on Curaçao (1650–1680), it had already had plenty of time to expand syntactically and morphologically owing to the ongoing contact with a morphologically complex language such as Portuguese, but possibly also to internal, contact-independent processes of complexication. (Jacobs, 2012, p. 329 - 330)

 


[1] DIOP (Cheik Anta). Nations négres et cultures.

[2] SILVA (Baltasar Lopes da). O Dialecto Crioulo de Cabo Verde.

[3] Ob.cit. pág. 11

[4] Idem Pg. 13

[5] Idem pag. 43

[6] Academia das Ciências de Lisboa. Lisboa, Dicionário da Língua Portuguesa Contenporânea

[7] O. cit. Pag. 1025

[8] Idem pag. 1026


[2] DAMBARÀ (Kaoberdiano). Noti. Pag. 43

[3] Pires (Dora Oriana Gomes). O Caboverdiano, Língua Materna da República de Cabo Verde e sua Introdução nas Escolas do País. Pag.

[4] PINKER (Steven). The Language Instinkt. Pag. 4

[5] PINKER (Steven). Ob. Cit. Pag. 262

[6] Ob. Cit. Pag

[7] Idem

[8] José Luiz Tavares – in Santiago Magazine, 21 de Fevereiro de 2023

[9] PINKER

[10] PINKER

[11] AMADO (Abel Djassi). Língua, Modernidade e Libertação: A Linguística Política de Amílcar Cabral. http://pro-africa.org/lingua-modernidade-e-libertacao-a-linguistica-politica-de-amilcar-cabral/

[12] AMADO (Abel Djassi). “O Jovem Cabral e a Questão da Língua”. In Novas Letras, Revista de Letras, Arte e Cultura Nº 05, Setenbro 2021, Praia, Pg. 11

[14] CABRAL (Amílcar). «A Importância da Língua Portuguesa” in Pensar para Melhor Agir, Intervenções no Seminário de Quadros, 1969, Praia, Fundação Amílcar Cabral, 2014, Pgs. 200 a 202

[15] DIOP (Cheikh Anta). « Développement des langues. Nécessité de développer les langues nationales ». In Nations négres et cultures II, Paris, Présence Africaine, 1979, Pag.415.



[i] Kauberdianu Danbará, nomi di gera di Felisberto Vieira Lopes. Advugadu, pueta, insaista. Militanti di luta di libertasau nasional. Nasceu na ilha de Santiago em 1937 e faleceu na cidade da Praia em Abril de 2020. Licenciado em Direito, em Lisboa, Portugal. Advogado. Como poeta usou o pseudónimo de Kaoberdiano Dambará. Colaborou no Boletim dos alunos do Liceu Gil Eanes e no Novo Jornal de Cabo Verde e, depois da independência de Cabo Verde, Raízes, etc. Figura em: Literatura africana de expressão portuguesa, (vol. l, poesia) Argel, Argélia, 1967; Vuur en ritme, Amesterdão, Holanda, 1969; When bullets begin to flower, Nairobi, Quénia, 1972; Who's is who in African Literature, Tubingen, R.F.A., 1972; Antologia tenática da poesia africana l - na noite grávida de punhais, Lisboa, 1976; Antologia tenática da poesia africana 2 - o canto armado, Lisboa, 1979; Contravento - Antologia bilingue de poesia cabo-verdiana, Taunton, Massachusetts. E.U.A., 1982. • Publicou: Nóti, edição do PAIGC, Paris, França, 1964. 55 p

 

[ii] Steven Arthur Pinker (Montreal18 de setenbro de 1954) é um psicólogo e linguista canadense - norte-americano. Ele é professor da Universidade Harvard e escritor de livros de divulgação científica. Durante 21 anos Pinker foi professor no Departamento do Cérebro e Ciências Cognitivas do Massachusetts Institute of Technology antes de regressar a Harvard em 2003. Pinker escreve sobre a linguagem e as ciências cognitivas em vários níveis, desde artigos especializados até publicações de divulgação científica. Ele é mais bem conhecido pela sua pesquisa da aquisição da fala e pelo seu trabalho sobre as noções de desenvolvimento inato da linguagem iniciadas por Noam Chomsky. No entanto, ao contrário de Chomsky, Pinker considera a linguagem uma adaptação evolutiva.

Em seus best-sellers, ele argumenta que a faculdade humana para a linguagem é um instinto, um comportamento inato moldado pela seleção natural e adaptado às nossas necessidades de comunicação. Ele é autor de oito livros para uma audiência geral. Cinco deles, The Language Instinct (1994), Como a Mente Funciona (1997), Palavras e regras (2000), A tábula rasa (2002) e The Stuff of Thought: Language As a Window Into Human Nature (2007), descrevem aspectos dos campos da psicolinguística e da ciência cognitiva, e incluem relatos de sua própria pesquisa.